“Әрш” лүғәтдә о шејә дејилир ки, таваны олмуш олсун.[1] Бу ҹәһәтдән, көлҝәләнәҹәјә, чадыра, гәсрә, гују үзәриндә олан бинаја да әрш дејирләр.[2]  Бәзән узун ајаглары олар тахт мәнаснда да ишләнир. О ҹәһәтдән падшаһларын отурдуглары тахт мәнасында ишләнир вә онунла гүдрәт вә һакимијјәтә ишарә олунур.[3]

Гуранда әрш кәлмәси

Бу кәлмә Гуранда 26 дәфә ишләниб.[4] Онларын чохунда мәгсәд, ” Аллаһын әрши” нәзәрдә тутулур. Бәзи јерләрдә дам мәнасында ишләнир. Гуранда охујуруг: “(Јa Рəсулум!) Дaмлaры чөкмүш, дивaрлaры) учулмуш бир кəндин јaнындaн кeчəн кимсəнин əһвaлaтыны билирсəн?”[5]  Јахуд, падшаһын тахты мәнасында ишләнир. “(Јусиф) aтa-aнaсыны тaxт (өз тaxтынын) үстүнə гaлдырды.”[6] “(Сүлeјмaн) дeди: "Еј ə’јaнлaр! Oнлaр мүт’и вəзијəтдə (мүсəлмaн oлaрaг) јaнымa ҝəлмəмиш һaнсыныз oнун тaxтыны мəнə ҝəтирə билəр?" [7] Бәзән исә уҹалыг вә јүксәклик мәнасында ишләнир. Бизим бәһсимиз “Аллаһын әрши” мәнасында ишләнән мәналардыр.

Аллаһын әрши.  

   Аллаһын әршиндән мәгсәдин нә олмасы һаггында тәфсирчиләр арасында ихтилаф вар. Үмуми олараг бу нәзәријјәләри ики гисмә ајырмаг олар:

1-1.         Әксәр сәләф алимләр: бу етигаддадырлар ки, дини һәгигәтләрдә Гуран вә сүннәнин заһириндән кәнара чыхмаг бидәт сајылыр. Онлар дејирләр: Аллаһын әрши о шејә дејилир ки, биз онун јалныз, адыны билирик. Амма, онун дәркиндән аҹизик. Бу нөв ајәләр Гуранда мүтәшабиһ ајәләрдән сајылыр вә бу барәдә һәр кәсә бәһс етмәјә иҹазә верилмир. Һалбуки, Гуран вә ағыл, бу етигадын әксинә олараг, Аллаһ-тааланын ајәләри, илаһи мәрифәт, ајәләрин мәнасыны дәрк етмәк, онлар һаггында тәфәккүрә далмаг вә онлардан әгли дәлил кими истифадә етмәјә тәшвиг едир. Неҹә ола биләр ки, бу гәдәр тәфәккүрә дәвәтдән сонра Гуран бу тәфәккүрүн нәтиҹәси һаггында гадаған гојсун.[8]?!

1-2.         Дини һәгигәтләр һаггында бәһсә иҹазә вермиш алимләрин, Аллаһын әрши кәлмәси һаггында нәзәријјәләри дөрд гисмә бөлүнүр:   

1-3.         А) Бир дәстә алимләр “әрш” сөзүнү тахт билир вә бу кәлмәни заһири мәнасына тәтбиг едирләр. Белә ки, бу тахтын ајаглары вар вә о да ҝөјүн једдинҹи тәбәгәсиндә мөһкәмләнмиш, Аллаһ-таала да падышаһлар кими онда гәрар тутмуш вә бүтүн аләмин ишләрини ордан идарә едир. Бу мәна, әрш һаггында нәзәријјә верән алимләрин нәзәријјәсидир.

1-4.          Б) Бәзиләри “әрш” кәлмәсини хариҹи вүҹуду олан бир мәхлуг билирләр. Амма, нүмунәсиндә әввәлки нәзәријјә илә ихтилафдадырлар. Онлар, Батлемјус нәзәријјәсинә ҝөрә “Аллаһын әршини” ән јүксәк фәләк олан доггузунҹу фәләкдә олдуғуну иддиа едирләр. Бу аләмдә улдуз олмадығына ҝөрә ора әтләмис адланыр.[9] “Аллаһын күрсүсүнү” исә улдузлар фәләкиндә олмасыны иддиа едирләр. Онлар өз иддиаларыны исә Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәгл олунан бир һәдиси иснад верирләр. Һәзрәт бујурур: “Ҝөјләр вә једди тәбәгә јер, күрсүјә нисбәт Фәрах сәһрасында олан һәлгәләр кими бир шејдән башга бир шеј дејилләр.”[10]

1-5.           В) Тәфсирчиләрин чоху бу әгидәдир ки: Гуранда “әршдән” мәгсәд јалныз, кинајәдир. Онун хариҹи вүҹуду јохдур. Амма бу кинајәдән нәјин нәзәрдә тутулмасы һаггында исә чох нәзәријјәләр вар. Бәзән Һәфз ибни Ғијас, имам Садиг (әлејһиссалам)-дан нәгл олунун һәдисә әсасән, јазыр: “Oнун күрсүсү ҝөјлəри вə јeри əһaтə eтмишдир.” -ајәсиндә “күрсү” һаггында Имам Садигдән (әлејһисалам) суал олунур. Имам Садиг (әлејһиссалам) бујрур: Мәгсәд елмдир. Јәни, Аллаһын сонсуз елминә ишарәдир.[11] Бәзән, “сoнрa əрши јaрaдыб һөкмү aлтынa aлaн Аллaһдыр.[12]” вә “Рəһмaн əрши јaрaдыб һөкмү aлтынa aлмышдыр.“[13]  – ајәләринин мәнасында әрш сөзү, илаһи һакимијјәт вә маликијјәт  мәнасында ишләнир. Бәзән бу кәлмәләр, Аллаһын ҹамал вә камал сифәтләри мәнасындан да ишләнир. Тарихдә дә мүшаһидә олдуғу кими падышаһларын тахты онларын гүдрәт вә әзәмәтинин нишанәләриндәндир.  

1-6.         Д) Бу нәзәријјә, бир тәрәфдән биринҹи вә икинҹи нәзәријјә илә мүштәрәкдир. Дејилир: Аллаһын әршинин хариҹдә вүҹуду вар (үчүнҹү нәзәријјәнин әкси), диҝәр ҹәһәтдән исә үчүнҹү нәзәријјә илә мүштәрәкдир. Бу мәнадә ки, Аллаһын әрши кинајә мәнасындадыр. (биринҹи вә икинҹи мәнанын әкси).  Бу нәзәријјә мүасир тәфсирчиләрлә бирҝә  Әлламә Тәбатәбаинин дә нәзәријјәси илә үст-үстә дүшүр. Бу нәзәријјәјә әсасән, әрш варлыг аләминин мәрһәләләриндән биридир ки, орда варлыг аләминдә баш верән бүтүн һадисәләр вә онларын вүҹуда ҝәлмә сәбәбләри тәртиблә ҹәм олмушдур. Бүтүн һадисәләрин сәбәб вә нәтиҹәси орда сона јетир. Әлламә Тәбатәбаи јазыр: “сoнрa əрши јaрaдыб һөкмү aлтынa aлaн Аллaһдыр.” - ајәси Аллаһ-тааланын варлыг аләминә әһатәси олмасына мисал олдуғу кими бу кәлмәнин һәгиги мәнасынын да олмасына дәлилдир.[14] О да елә бир мәгамдыр ки, орда бүтүн ишләрин рәһбәрлији, пәракәндә вә ҹәм шәкилиндә топланмышдыр. Нүмунә үчүн: “O, бөјүк əршин сaһибидир!”[15], “Әрши дашыјанлар вә онун әтрафында оланлар (мәләкләр) өз Рәббини һәмд-сәна илә тәгдис едир.”[16] –кими ајәләрдә әрш кәлмәси һәмин мәнада ишләнмишдир.[17]  

2.             Күрсү    

    Күрсү, тахт мәнасында олуб, халг арасында о шејә дејилир ки, үстүндә отурурлар.[18] Бу кәлмә Гурани-Кәримдә ики дәфә ишләнмиш вә һәр ики јердә тахт мәнасында ишләнмишдир. Бу фәрглә ки, ајәләрдән бириндә, Сүлејманын тахты мәнасында ишләнир вә хариҹдә вүҹуду вар: “Анд oлсун ки, Биз Сүлeјмaны имтaһaнa чəкдик. Тaxтынын үстүнə бир ҹəсəд aтдыг. Сoнрa o гaјытды.”[19]  Диҝәр

 ајәдә исә Аллаһын күрсүсү кими ишләнмиш, онун да хариҹдә бир һәгиги варлығ олмасы мәнасыны верир.[20]

    Аллаһын күрсүсү

Ҝөјләри вә јери әһатә едән Аллаһын күрсүсүндән мәгсәд нәдир?

   “Әрш” һаггында гејд етдијмиз нәзәријјәләрин һамысы азҹа фәрглә “күрсү” һаггында да сидг едир. Онларын мәҹмуәси бундан ибарәтдир:

1-1. Әксәр сәләф алимләрин нәзәријјәси будур ки, Аллаһын күрсүсүндән мәгсәдин нә олдуғуну бәшәр билмир вә онун һәгигәтини дәрк етмәкдә аҹиздир. О һагда нәзәр вермәк дә бидәт сајылыр.  Амма бу һагда бәһс едән алимләрин нәзәријјәләри бундан ибарәтдир:

А) Мүшәббәһә нәзәријјәси:  Бәзиләри “әрш” вә “күрсүнү” һәр икисини хариҹи вүҹуду олан бир мәхлуг билирләр. Белә ки, бу тахтын көкләри вар вә о да ҝөјүн једдинҹи тәбәгәсиндә мөһкәмләнмиш, Аллаһ-таала да падышаһлар кими онда гәрар тутмуш вә бүтүн аләмин ишләрини ордан идарә едир.

В) Бу нәзәријјә саһибләри, Батлемус нәзәријјәсинә ҝөрә “Аллаһын күрсүсү” улдузлар фәләкиндә олмасыны иддиа едирләр.

Ҹ)  Тәфсирчиләрин чоху бу әгидәдәдир ки: Гуранда “әрш” вә “күрсүдән” мәгсәд јалныз, кинајәдир. Онларын хариҹи вүҹуду јохдур. Бу кинајәдән мәгсәд исә ја Аллаһын елми, ја да гүдрәт вә сәлтәнәтидир.

 Д)  Әлламә Тәбатәбаинин дә гәбул етдији мүасир нәзәријјә исә бундан ибарәтдир:   Әрш вә күрсү кәлмәләриндән кинајә нәзәрә ҝәлсә дә һәр икиснин һәгиги мәналары вар. Бу нәзәријјәјә әсасән, әрш вә күрсү кәлмәләринин ваһид мәнасы олуб, иҹмал вә тәкмил мәналары ҹәһәтдән мүәјјән мәртәбәләри вардыр. Бу мәртәбәләр рүтбә ҹәһәтдән олуб һәр икиси варлығын һәгигәтләриндәндир. Бу мәгам елә мәгамдыр ки, јерин, ҝөјләрин вә мөвҹудларын мәгамлары орда гәрар тутумушдур. Беләликлә, күрсү Аллаһын елә бир елми мәгамыдыр ки, бүтүн варлыгларын мәгамы орда олуб, һәр шеј орда мәһфуз вә јазылмышдыр. Беләликлә, әрш вә күрсү кәлмәләринин ваһид мәнсаы олуб, иҹмал вә тәкмил мәналары ҹәһәтдән мүәјјән мәртәбәләри вардыр. Бу мәртәбәләр рүтбә ҹәһәтдән олуб һәр икиси варлығын һәгигәтләриндәндир. Лакин, бәзиләринин фикирләшдији кими о мәнада дејил ки, бир тахт олсун вә Аллаһ-таала онда гәрар тутусун.[21] Мәсум Имамларымыздан да (әлејһимуссалам) бу нәзәријјәни тәсдигләјән вә мөһкәмләдән чохлу рәвајәтләр дә вардыр. Онлардан бир нечәсинә ишарә едирик:

    Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) Ҹасәлиг адлы алимә ҹавабында бујрур: Мәлаикәләр Аллаһын әршини һәмл едирдләр. Аллаһын әрши о ҹүр ки, сиз фикирләширсиниз тахт кими дејилдир. Әксинә, о Аллаһын мәхлугу вә тәдбир төкән јери вә мәһдуд бир мәгамдыр. Аллаһ-таала о мәгамын маликидир. Нәинки, онун үстүндә отурмуш олсун.[22] Диҝәр бир рәвајәтдә имам Әли (әлејһиссалам)-дан нәгл олунур ки, күрсүдән мәгсәд, Аллаһын елә бир елми мәгамыдыр ки, бүтүн ҝөјләр вә јер вә орда оланлары әһатә етмишдир.[23] Һәннан ибни Сәдир нәгл едир ки, имам Садиг (әлејһиссалам)-дан әрш вә күрсүнүн мәнасы һаггында сорушдум, бујурду: Әршин мүхтәлиф ҹәһәтләри вә вәсфи вардыр. Гуранда һансы јердә әршдән ад чәкилибсә јалныз, о мөвзудакы мәна нәзәрдә тутулур.[24] Бу рәвајәтдә әрш, мүлк, ирадә вә елм мәнасында ишләнмишдир. Һәмчинин, әрш вә күрсүдән ејни мәнада ад апарылмышдыр. Әршин елми мәнасы күрсүнүн елми ачыгламасындан даһа дәриндир.