Please Wait
13823
Əxbariyyə; Əxbariyyə, həmin hədis səhabələridirlər ki, şiə onları əxbari adlandırır. Bu dəstə ictihadı batil bilir və ancaq əxbardan (rəvayət, hədis) təbəiyyət edirlər (ancaq hədis və rəvayətə tabedirlər).
Üsulilər: Əxbarilərin qarşılığında olan İslam fərihlərinin böyük bir dəstəsinə deyilir. Bunların etiqadı budur ki, Qurandan ətraflı (müfəssəl) dəlillərə istinad etməklə İslamın şəri hökmlərini ələ gətirmək üçün sünnət (Peyğəmbərin (s) buyurduqları), ağıl və icmaya əməl etmək lazımdır. Onlar "üsul- fiqh" elmindən də istifadə edirlər. Həmçinin bu elmin qaydalarından hesab olunan bəraət əsli, istishab və təxyirdən də faydalanırlar.
Üsulilər ilə əxbarilərin nəzərləri arasında olan ixtilaflardan bəzisi budur ki; üsulilər ictihadı qəbul edirlər və müctəhid olmayanın müctəhidə və mütəxəssisə tabe olmasını və terminlə təqlid etməsini zəruri bilirlər, amma əxbarilər ictihadı və müctəhiddən təqlid etməyi qadağan ediblər. Qsulilər ölmüş müctəhiddən ibtidai təqlidi cayiz bilmirlər, amma əxbarilər deyirlər; mütəxəssisə və mərcəi- təqlidə müraciətdə onun diri ya ölü olması dəyişiklik yaratmır. Əxbarilər, şiənin dörd dənəlik kitablarının hamısının səhih olduğunu güman edirlər. Çünki, bu xəbərləri (hədisləri) toplayanlar səhih (düzgün) hədisləri seçib götürüb, səhih olmayan hədisləri isə ixtisara salıblar (həzf ediblər). Amma üsulilər, bu məsələlərdə onlarla müxalifdirlər, və s....
Əxbarilər və üsulilər 12 İmamçı şiələrdən olan iki dəstədir ki, şəri hökmlərin düşünülməsində iki müxtəlif yol və üsluba etiqadlıdırlar.
- Əxbariyyə:
Əxbariyyə, həmin hədis səhabələridirlər ki, şiə onları əxbari adlandırır. Bu dəstə ictihadı batil bilir və ancaq əxbardan (rəvayət, hədis) təbəiyyət edirlər. Bu ayrılığa səbəb olan ilk şəxsin molla Məhəmməd Əmin ibn Məhəmməd Şərif Əstərabadi (vəfatı 1033 h. q.) olduğunu güman edirlər. O, deyəsən yeni nəsl şiələrin arasında bu firqəni yaradandır və ilk şəxsdir ki, şiə müctəhidlərinin üzünə məzəmmət qapısını açıblar. O, "fəvaidul- mədinə" kitabında şiə müctəhidlərinə hücum edərək onları məzəmmət edib və haqq dini xarab etməkdə onları müqəssir bilir.
Onun etiqadına əsasən şiə alimlərinin indiki ictihadı şiənin qədim alimlərinin ictihadı əsasına deyil. O deyir: Quran ayələri möhkəm, mütəşabih, nasix və mənsuxdan ibarətdir və ondan hökmləri ələ gətirmək sadəliklə mümkün deyil. Bu cəhətdən o, əxbara (hədis, rəvayətə) müraciət etmənin zəruriliyinə etiqadlıdır.
O deyir: Zənn və güman əsasına möjkəmlənən ictihad batildir, amma hədislərin İmamlar vasitəsilə yetişdiyinə görə qəti dəlildir. Qəti dəlillər olan yerdə zənnə boyun əymək olmaz (zənn qəbul etmək olmaz).
- Üsuliyyə:
Əxbarilərin qarşılığında olan İslam fəqihlərinin böyük bir dəstəsinə deyilir. Bunların etiqadı bunadıt ki, Qurandan ətraflı dəlillərə istinad etməklə İslamın şəri hökmlərini ələ gətirmək üçün sünnət, ağıl və icmaya əməl etmək lazımdır. Onlar "üsul- fiqh" elmindən də istifadə edirlər. Həmçinin bu elmin qaydalarından hesab olunan bəraət əsli, istishab, zənnə əməl etmək, və rəvayətlər arasında ayrılıq və s... kimi qaydalardan faydalanırlar. Bunlar ictihadı kifayi olan vacib bilirlər, amma səlahiyyətə uyğun inhisar zaman eyni olan vacib bilirlər.[1]
Bu iki dəstənin mühüm ixtilafını elmi vasitələr və şəri hökmə yetişməyin yolu və üslubunda görmək olar. Bu üslubda aşğıdakı məsələlərdə ixtilafın olduğunu söyləmək olar.
- İctihad və təqlid:
Üsulilər ictihadı qəbul edirlər və müctəhid olmayanın müctəhidə və mütəxəssisə tabe olmasını və terminlə desək təqlid etməsini zəruri bilirlər, amma əxbarilər ictihadı və müctəhiddən təqlid etməyi qadağan ediblər.
- İbtidai təqlid:
Üsulilər ölmüş müctəhiddən ibtidai təqlidi cayiz bilmirlər, amma əxbarilər deyirlər: Mütəxəssisə və mərcəi- təqlidə müraciətdə onun diri ya ölü olması heç bir dəyişiklik yaratmır.
- Əxbarilər,
şiənin dörd dənəlik kitablarının hamısının səhih olduğunu güman edirlər. Çünki, bu xəbərləri (hədisləri) toplayanlar səhih (düzgün) hədisləri seçib götürüb, səhih olmayan hədisləri isə ixtisara salıblar (yazmayıblar). Onlar hədislərin dörd yerə (səhih- həsən- müvəssəq- zərf) bölünməsini qəbul etmirlər. Amma üsulilər bu məsələlərdə onlarla müxalifdirlər.
- Ümumi üsulilər:
Qobhe təklif bimala yutaq (taqətdən artıq təklif qəbahətlidir, bəyənilməzdir), qobhe iqab bila bəyan (yolu göstərmədən və bəyan etmədən cəzalandırmaq qəbahətlidir) və s... kimi işləri qəbul edirlər, amma əxbarilər bu əqli məsələləri qəbul etmirlər.
- Quranın zahirinin höccət olması:
Əxbarilərin nəzərinə əsasən əgər Quran ayələri hədis və rəvayət vasitəsilə təfsir olunmaya onların zahirinə əməl etmək olmaz. Amma üsulilər Quranın zahirini rəvayət olmayan yerdə belə höccət bilirlər.[2] İki əsr əxbari və üsuli alimlərin arasında dərin ixtilaf olub. Əxbarilər üsulilərə qalib idilər. Ağa Məhəmməd Baqir Vahid Bəhbəhani (vəfatı 1208 h q.) şəraiti dəyişdirdi və onun vaxtından müctəhidlər əxbarilərə qalib oldular. Bu gün əxbarilər daha çox azlığı təşkil edirlər.[3]
[1] - Dairətul- məarife təşəyyo, firqələrə giriş, əlavə və dəyişikliklə birgə.
[2] - Hövzənin bazası.
[3] - Dairətul- məarife təşəyyo.