Ислам лүғәтдә тәслим олмаг вә әмри гәбул етмәк мәнасындадыр. Дини терминолоҝијада исә Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) васитәси илә Аллаһ-таала тәрәфиндән Гијамәтә кими бүтүн бәшәријјәтә ҝөндәрилмиш сон, әбәди (һеч вахт ләғв олунмајан) илаһи шәриәт вә ганунлардыр.

Бу дини башга динләрдән ајыран ән мүһүм ҹәһәт, Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) пејғәмбәрләрин сонунҹу олмасына етигад бәсләмәк вә ашағыдакы үнванларда пак төвһид маарифини гәбул етмәкдир;

а) Зати төвһид; јәни, Аллаһ-таала тәкдир, шәрики вә бәнзәри јохдур, ҹүзләрдән тәшкил олунмамыш вә мүрәккәб дејилдир;

б) Јарадылыш вә пәрвәришдә төвһид; јәни, варлыг аләминин јараданы вә тәдбир төкүб сахлајаны Одур. Амма Ондан гејриләри һәтта мәләкләр дә варлыг аләминдә јалныз Онун бәндәләри, ишчиләри вә Онун әмрини иҹра едәнләрдир;

ҹ) Шәриәтдә төвһид; бәшәр аләминә тәкҹә ганунвериҹилик сәлаһијјәтинә јалныз Аллаһ-таала маликдир. Диҝәрләри анҹаг, Аллаһ-тааланын онлара вердији ихтијарлар әсасында вә бу чәрчивәдә шәриәтдә изаһ вә ачыгламалар верә биләрләр;

д) Илаһијјәтдә төвһид; јәни, варлыг аләминдә пәрәстишә вә ибадәтә лајиг јалныз Одур вә диҝәр тағут вә мәхлугатларын бу мәгама ләјагәтләри јохдур.

Она ҝөрә дә бу ики әсас шәртин играры вә онун иҹрасы (әмәл олунмасы) Ислама дахил олмагда зәруридир. Ислам дининдә “Ла илаһә илләллаһ” кәлмәси төвһидин бүтүн мәналарыны өзүндә ҹәм едир вә Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) рисаләтинә (ҝәтирдији динә инам) вә сонунҹу пејғәмбәр олмасына играр исә бу динин сонунҹу олмасы вә тәбии олараг, диҝәр динләрин вә јолларын вахтынын сона чатмасы, бунунла да Аллаһ-таала тәрәфиндән ҝөндәрилмиш бу Пејғәмбәрин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝәтирдији бүтүн ваҹиб әмәлләрә әмәл едиб, гадаған елан етдикләрини исә сөзсүз гәбул етмәсинә дәлаләт едир.

Бу ҹәһәтдән һәр кәс бу ики әслә играр етсә, һәмин анда диҝәр дин вә мәктәбләрдән ајрылыр вә мүсәлманларын сырасына дахил олур. Мүсәлманлара аид бүтүн һөкмләр о ҹүмләдән, онунла даими аилә һәјаты гурмаг, алвер, өзүнүн вә һимајәсиндә олан һәдди булуға јетишмәмиш өвладларынын бәдәнин паклығы вә саир.. она да аид олур.[1] Һәмчинин, бу мүсәлманын ҹаны һамы үчүн мөһтәрәмдир, онун ҹаныны вә малыны мүдафиә едиб горумаг, Ислам һакиминә вә ислами ҹәмијјәтә ваҹибдир. Гејд етмәк лазымдыр ки, ади мүсәлманларда ҝизлин ширк - о ҹүмләдән, нәфсә пәрәстиш, дүнјапәрәстлик вә мәгам севмәк кими мејлләр (ҝүнаһ олмасына бахмајраг) инсанын дини нәзәрдән Исламдан чыхмағына сәбәб олмур.

Он ики имамчыларын етигадына әсасән, Гуран ајәләри вә Мәсумлардан (әлејһимуссслам) нәгл олунан рәвајәтләрә ҝөрә, он ики Имамын (әлејһисуссалам) һамысынын Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишини кими гәбул етмәк иманын камил олмасы вә әмәлләрин Аллаһ-тааланын дәрҝаһында гәбул олмасынын әсас шәртләриндән биридир. Чүнки, Гуранын вә Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) рисаләтинин вә ҝөстәришләринин тәсдигин лазымасы о ҹүмләдән, Гуран вә Пејғәмбәрин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Әһли-Бејтинин (әлејһимуссалам) јолунун тутулмасына әмр етмәләри һәр бир мүсәлмана онларын әмрләринә итаәти ваҹиб едир вә онларын әмриндән чыхмаг бир нөв Аллаһын вә Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝөстәришләринә әмәл етмәмәк кими гәләмә верилир.

Гејд етмәк лазымдыр ки, шиә әгидәсинә ҝөрә бөјүк ҝүнаһ саһибләри ҝүнаһкар олмаларына бахмајараг Исламдан хариҹ олмадыгларына ҝөрә әһли-тәсәнни дә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) вилајәтләрини гәбул етмәдикләринә ҝөрә бөјүк ҝүнаһ саһибләри олмаларына бахмајараг мүсәлмандырлар вә ислами һөкмләр онлара да аиддир. Онларла бир мүһитдә јашамаг вә һәјат сүрмәјин һеч бир манеәси јохдур.

Амма “хариҹиләр” адлы фиргә бөјүк ҝүнаһ саһибләрини вә фасигләри мүсәлман сајмыр вә онлары кафир һөкмүндә билиб онларын ганларыны вә малларын өзләринә мүбаһ билирләр. Мөтәзилә етигадында оланлар исә бөјүк ҝүнаһ саһибләрини нә мөмин вә нә дә кафир сајыр. Вәһһабиләр исә мөһрүн үзәринә сәҹдә етмәји, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) зиреһләринә әл сүртүб тәбәррүк етмәји бир нөв ширк сајыр вә шијәләри “мүшрик” кими гәләмә верирләр.

Беләликлә, һәр бир мүсәлман о заман Исламдан там шәкилдә бәһрәләнир ки;

а) Төвһиди (Аллаһын тәклијини) бүтүн ҹәһәтләри илә гәбул етмиш олсун; б) Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝәтирдији шәриәтә вә Онун сонунҹу пејғәмбәр олмасына инанмыш олсун; в) Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бүтүн бујурдуглары вә гадаған етдикләринә, о ҹүмләдән, вилајәт мәсәләсинә (өзүндән сонракы рәһбәрин тәјин едилмәси) иман ҝәтирмиш олсун; г) Өлүмдән сонракы һәјаты гәбул етсин, Гуранын вә Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу мөвзуда ачыгладығы ҹүзијјатлара иманы вә етигады олсун.

Гуран-Кәримдә иманын өлчүсү белә ачыгланыр: “Јахшы әмәл: 1) Аллаһа, 2) Гијамәт ҝүнүнә, 3) Мәләкләрә, 4) Китаба, 5) Пејғәмбәрләрә иман ҝәтирмәкдир.”[2] Күфр, мүнафиглик вә Аллаһ-таалаја ашкар ширк гошмаг Исламдан вә имандан чыхыб әбәди ҹәһәннәмә дахил олмаға сәбәб олур.[3] Әсл вә һәгиги иман шәриәт ҝөстәришләринә әмәл етмәклә бирҝә олдуғуна ҝөрә Аллаһ вә Рәсулунун (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝөстәришләринә әмәл етмәдән изһар олунан Ислам шәриәт һөкмләринин заһирдә она аид олмасына бахмајараг, анҹаг заһири вә әмәлсиз иман олуб онун әбәди сәадәт вә һидајәтинә сәбәб олмаз. Бу ҹәһәтдән Аллаһ-таала Гуранда пак һәјаты әлә ҝәтирмәк јолунун иман вә салеһ әмәллә бир олмасыны ачыглајыр.[4]

Бу ики әслдән бирини сечмиш инсан јәни, иман ҝәтриб салеһ әмәл јеринә јетирмәсә вә ја салеһ әмәл саһиби олуб иманы олмаса, санки бир ганадлы гуш кими һеч вахт учмаға, әбәди сәадәт вә хошбәхтлик гүлләсинә галхмаға гүдрәти чатмаз. Јалныз һәјатында дөнүш јарадыб салеһ әмәллә Ислама олан иманыны изһар едән инсан Аллаһ дәрҝаһына јахынлашыб беһишт вә пак һәјаты әлә ҝәтирә биләр.

Бу һалда бир нечә мәсәләјә хүсуси диггәт етмәк лазымдыр: 1) Иман вә салеһ әмәл арасында бирбаша әлагә вардыр. Иман һәр нә гәдәр јүксәк дәрәҹәдә олса, салеһ әмәлләрин кејфијјәти вә ҝүнаһлардан чәкинмәк даһа чох олаҹаг. Һәмчинин, салеһ әмәлә һәр нә гәдәр чох диггәт олунса ҝүнаһлардан чәкинмәк вә иман гәлбдә даһа да чохалыб мөһкәмләнәр. Бу да инсаны сәадәтин гүлләсинә вә инсанијјәтин ән јүксәк сәвијјәсинә чатдырар. Әксинә, ҝүнаһлара тәкид етмәк инсанын гәлбиндән тәдриҹлә иманы арадан апарыр вә бу иманын сүстлүјүнә сәбәб олур.

2) Диҝәр пејғәмбәрләрин китаблары вә шәриәтләринә инанмаг вә тәсдиг етмәк онлара әмәл етмәк мәнасында дејилдир. Чүнки, онлардан бәзиләринин шәриәти өз тајфаларына мәхсус олмуш, бәзиләри исә сонрадан ҝәлмиш шәриәт васитәси илә вахты сона јетиб арадан ҝетмишдир. Беләликлә, онлары гәбул етмәк әслиндә, онларын ганунларына әмәл етмәк јох, бәлкә дә Аллаһ-тааланын сечдији пејғәмбәрләрә еһтирам вә онларын мәгамларыны вә зәһмәтләрини дәјәрләндирмәк мәнасындадыр.

3) Ибадәт әмәлләриндә һәр бир мүсәлманы гејри-мүсәлмандан ајыран ән мүһүм амил динин шахәләриндә (фүруиддиндә) өзүнү ҝөстәрир. Һәдди булуға јетишән һәр бир мүсәлмана динин әсас шахәләрини (әмәлләрини) өјрәниб әмәл етмәк ваҹибдир. Бу шахәләр вә ваҹибләрин һәр бирин инкары динин инкарына ҝәтириб чыхарыр. Беләликлә, онлардан һәр биринин инкары әслиндә Исламдан чыхмаға сәбәб олур вә бу әмәл саһиби мүртәд адланыр. Әлбәттә, мүртәдлијин өзүнә мәхсус шәраити вар ки, әҝәр о шәраит там шәкилдә ҹәм олса (мәс, фитри мүртәд вә киши олмаг вә саир..) белә шәхс өлүм һөкмүнә мәһкум олур.

Башга тәрәфдән инсанын бу мөвзулары инкар етмәдән онлара әмәл етмәсә бу, инсаны беһиштин дәрәҹәләриндән салыр вә әҝәр өмрүнүн сонуна гәдәр бу әмәлиндән гајытмаса, ахирәтдә әбәди ҹәзаја мәһкум олар.

4) Мүсәлманда иман мүтләг олмалыдыр. Чүнки, адәтән иман ајры-сечкилик гәбул етмәз. Јәни, Ислам дининә иман ҝәтирән әсл мөмин һеч вахт демәз ки, “мән динин бир гисминә иман ҝәтирмишәм, амма бәзи мәсәләләринә иман ҝәтирмәмишәм”. Гуранда белә рәфтара, нәфсә пәрәстиш вә инсанын өз нәфси истәкләринә табе олмаг дејилир вә сонда күфрә сәбәб олур. Аллаһа, Гијамәтә вә пејғәмбәрләрә иман ҝәтирән шәхс белә рәфтар етмәз.[5]

5) Иман вә салеһ әмәлин зәиф вә јүксәк дәрәҹәләри вардыр. Бүтүн мөмин салеһләр ејни мәгамда гәрар тутмурлар. Аллаһ дәрҝаһында вә беһиштдә бир мәгамда дејилләр. Бәс, Ислам маарифиндән истифадә етмәклә иманы дәринләшдирмәк, салеһ әмәлләрин кәмијјәт вә кејфијјәтинә диггәт етмәклә исә иманын јүксәк дәрәҹәләринә наил олмаг лазымдыр.

Әлавә мәлумат үчүн әдәбијјат:

1. Сүбһани Ҹәфәр, Миләл вә ниһәл, ҹ.2; мәркәз мүдријјәт һөвзә, икинҹи чап, Гум, 1366 ҝүнәш или, сәһ.53

2. Шәһристани Әбдул-Кәрим, Миләл вә ниһәл, ҹ.1-2; Миср, икинҹи чап, 1375 һиҹр гәмәри, сәһ.46.

3. Сәиди Меһр Мәһәммәд, Исламын кәлам елминин тәлими, ҹ.1-2; Таһа, икинҹи чап, 1381-ҹи ҝүнәш или, Гум, сәһ.161-163, биринҹи ҹилддән, сәһ.135; икинҹи ҹилддән.

4. Туси Хаҹәнәсрәддин, Кәшфул-мурад, Шәкури, дөрдүнҹү чап, 1373-ҹү шәмси или, Гум, сәһ.454.

5. Мисбаһ Јәзди Мәһәммәд Тәги, Гуранда әхлаг, ҹ.1; Имам Хумејни (рәһ) адына елми-тәһгигат мүәссисәси, Гум, сәһ.122-145.

6. Мисбаһ Јәзди Мәһәммәд Тәги, Етигад тәлимләри, ҹ.3; Ислам тәблиғаты тәшкилаты, он икинҹи чап, 1376-ҹы ҝүнәш или, Гум, сәһ.126, 163.