Eşq kəlməsi filosof və ariflərin dilində bu cür tərif olunmuşdur:

Eşq, bir şeyə həddindən artıq meyilli olmaq, yəni sevgidə ən yüksək dərəcə deməkdir ərəb ədəbiyyatında "eşq" kəlməsi "əşəqə" sözündən götürülmüş və o bir bitgidir ki, hər bir ağacın gövdəsinə dolanır və onu qurudur özü isə öz təravətilə qalır.

Bəs hər bir eşq ki, yaranır, öz məhbub və aşiqindən başqa hər bir kəsi zəiflədib məhv edərək ruh və qəlbi münəvvər (nurlu) edir.[1]

Eşq arif insanın ən mühüm və yüksək əhvalı sayılır və irfanın ən mühüm əsl və mənbəyi görülmüşdür. Ariflərin nəzərində, eşq Allahın insanlara olan məhəbbəti və onun böyük bir nemətidir.[2] Nəin ki, bəşər özü ona yol tapmışdır.

Baxmayaraq ki, eşqin əldə olması üçün bəzi müqəddimələrin hazır olması lazımdır.

Şeyxül- Rəis, eşqi bütün varlıqların illəti bilib, inanır ki, eşq bir varlıqdır ki, insana məxsus deyildir və hər bir varlıq bir növ ondan bəhrələnir.[3] Molla Sədra da eşqin bütün varlıqlarda olan bir həqiqət bilir və inanır ki, heç bir varlıq eşqdən bəhrəsiz deyildir.[4]

Ariflər və filosoflar eşqi müxtəlif hissələrə bölmüşdürlər:

Amma ümumi olaraq eşqi iki hissəyə bölmüşdürlər:

A)- Həqiqi eşq: Həqiqi eşq həmin Allaha və onun sifətləri və fellərinə aşiq olmaq deməkdir. Allaha olan həqiqi eşqə o zaman eşq deyilir ki, cəhənnəm qorxusundan və ya behiştə yol tapmaq üçün olmasın, bəlkə eşq yalnız Allahın kamil camalına və kamilliyinə olsun. Allaha kamil eşq odur ki, tamamıyla ona ürək bağlasın və insan Allahdan başqa bütün varlıqları öz qəlbindən silsin.

B)- Məcazi eşq: Məcazi eşq geniş əhatəni özünə ixtisas vermişdir, demək olar: Məcazi eşq: yalnız insanla insan arasında deyil, bəlkə Allahdan başqa bütün varlıqlar arasında olan eşqə məcazi eşq deyilir. Bunun üçün də məcazi eşq müxtəlifdir. Misal üçün insanın təbiətdəki mənzərəyə eşqi, ailə və uşağa eşq, var- dövlətə eşq, gözəlliyə, şan- şöhrətə, sevilməyə və... aşiq olmaq. Bəs məcazi eşq, insanın müxtəlif eşqlərindən ibarətdir; yəni həmişə insan aşiq və qarşı tərəf isə həmişə insan olması lazım görülmür.

Burada məcazi eşqlərin bəzi qismətlərini açıqlayırıq:

1)- Ağıl eşqi (düşüncə üzündən): Ağıl eşqi filosofların nəzərində o eşqdir ki, onun məbdəsi Allah Taala və ona yaxın olmaq üçün olsun. Ağıl eşqi, ağıl aləmi və insan nəfsindən mələkut və ruhu aləmdə yaranır.

Ağıl eşqi, mənəviyyatını gözəlliyinə və kamilliyinə bağlıdır. (İlahi övliyalar və onların fəzilətlərinə, mənəvi aləmdən yetişmişdir). O məhəbbətin mənşəyi o İlahi məqamın gözəlliyi və kamilliyidir ki, onun da yeri insanın mərifət əhlindən silinməzdir.[5]

2)- Ruhani eşq: Tam və kamil gözəlliyə (istər zahirdə istər batində və ya görmək və eşitmək gözəlliyi və... olsun) deyilir o məhəbbətin mənşəyi də kamillik və gözəlikdir ki, həmişə ağıl eşqiylə bərabər olur. burada aşiq, məşuqu gözəlik və kamilliyi üçün istəyir, nəin ki, öz xeyri üçün. bu cür eşq də məxsus insanlara aiddir.

3)- Nəfsin təbii eşqi: Bu eşq, məhbubun camalının gözəlliyinə (məhəbbət eşqini nəzərə almadan) və onun gözəlliyinin tərkibinə bağlıdır.

Şeyxul- Rəis deyir: Bu eşq yalnız insana aiddir və heyvanlarda yapılmır, o deyir: Nəfsin kamilliyə meyli, gözəl sima kimi, iki fərqli cəhətdən əldə olur.

Birinci: Heyvani halda, ikinci: Ağıl çərçivəsi daxilində, Şeyxül- Rəis ağılın təbii eşqi (nəfsin istəkləri) barəsində deyir: Aşiq məşuqu onda olan gözəl surətə və bəzənilmiş gözəllik əsasında sevir və bu cür eşqə heyvani istəklər nəzərdə alınır və dərəcənin yüksəlməsi üçün vasitə kimi hesab olur.[6]

Bu cür eşqin mənşəyi isə, insanın gözəlliyi sevməsidir ki o da insan nəfsində olan atifə və gözəlliyi dərk edən qüvvədən qaynaqlanır. Bu növ eşqdə aşiqin tələb etdiyi şey məşuqdakı gözəllikdir.

Nəraqi Meracus- səadət kitabında deyir: Eşq və məhəbbət hasil olmur yalnız bəzi səbəblər üzündən, əlbəttə bunu nəzərdə almaq lazımdır ki, eşq və məhəbbət bir çox müxtəlif səbəblərdən meydani gəlir. Bəs eşq və məhəbbət də bir çox müxtəlif qismətlərə bölünür: Onun nəzərində məhəbbətin hissələrindən biri də, gözəl sifətlərə aşiq olmaqdır. O deyir: Bu cür hesab olunmasın ki, gözəl çöhrələri sevmək yalnız cinsi ləzzətlər üçündür, bəlkə nəfsin caman və gözəlliyi dərk etməsidir ki, başqa cunsi ləzzətlər nəzərdə tutulmur və bu eşq ruhani- məhəbbətdir ki, özü- özündən yaranır. Bunun üçündür ki, insan yaşıllıq və axar suyu sevir, nəin ki, göyərtini yesin və axar sudan içsin və yaxud onu görüb tamaşa etməklə ondan ləzzət alsın. O deyir: Peyğəmbər (s) su və yaşıllıq gördüyü zaman çox sevinərdi. Onlara tamaşa et məndən ləzzət apar və onları sevərdi, bəlkə də qəm- qüssələrini onlardan təsəlli olardı.[7]

4)- Heyvani təbii eşq: Heyvani eşq, iffət eşqi qarşısındadır ki, ondan məqsəd heyvani şəhvət gözlənilir.[8] Şüyxül- Rəis bu barədə deyir: Bu eşqdə ki, gözəl surəti heyvani ləzzət (cinsi) üçün sevirlər ki, bu da insan nəfsi üçün zərər vericidir; Çünki yalnız nəfsin istəkləri hayəta keçir. Bəs bunun üçün də bu cür eşq bəyənilməyib rədd edilmişdir.[9]

Ustad Mütəhhəri də bu cür eşq barəsində deyir: Bu cür eşqlər surətlə gəlib surətlə də gedir və onlara inanmaq olmaz. Fəzilətləri məhv edər.

Yalnız iffət təqva köməyiylə onun bərabərində təslim olmamaq insan üçün faydalı olur;[10] Yəni ayrılıq və əl çatmamazlıq bir tərəfdən və iffət və paklq başqa bir tərəfdən ruha olan çətinliklər və sıxıntıları artırır.

Nəticədə faydalı və xeyirli səmərə verir. Bu yerlərdir ki, ariflər deyirlər: Məcazi eşq həqiqi eşqə çevrilir; yəni eşq Allaha tərəf qayıdır.[11]

Heyvani eşq, müxtəlif ləzzətlərə misal üçün yeməli və evlilik kimi şeylərə bağlıdır. Onun mənşəyi isə heyvani istəklərdir ki, məzəmmət və bəyənilməz nəfsin istəkləridir. Bu eşqdə, aşiq məşuqu heyvani meylləri və öz xeyiri üçün istəyir. Amma bu eşqin hikməti nədir? Filosoflar arasında ixtilaf vardır ki, aya bu cür eşq bəyənilmişdir, və ya bəyənilməmişdir. O cür ki, bəziləri onu bəyənir və bəziləri isə onu rədd edirlər.

Molla Sədra deyir: bu cür eşq ki, onun nəticəsi onda onda olan gözəllikdən ləzzət aparmaqdır ki, onlara qarşı həddindən artıq nisbət verilir. Bu isə bütün ümmətlərdə demək olar ki, müşahidə olunmuşdur və bu da Allahın bağışladığı bir nemətdir bu cəhətdən gözəl və bəyənilmişdir. Ən çox bu eşqlərin mənşəyi incəlik və atifədir. O deyir: Gözəl simalarda aşiq olmağın mənşəyi evlilik və izdivacdır ki, nəslin davamına səbəb olur.

Bunun üçün də, heyvani təbii eşq ki, eşqin ən son dərəcəsidir və ondan olan məqsəd heyvani istəkləri tamamlamaqdır; baxmayaraq ki, bəzi ariflər və filosoflar tərəfindən rədd olunmuşdur, amma əgər təqva və iffətlə bir yerdə olarsa insan ondan bəhrələnə bilər və əgər şəri həddindən təcavüz etməzsə faydalı ola bilər; çünki Molla Sədranın dediyinə əsasən, nikah və nəslin artmasının mənşəyi sayılır.

Molla Sədra o sıra filosoflar və ariflərdəndir ki, eşqi üç hissəyə bölmüş və deyir: Eşq ya həqiqidir ya da məcazi, həqiqi eşq Allaha və onun sifət və fellərini sevməkdir. Heyvani eşq isə nəfsani və ya heyvani istəklərdən ibarətdir. O insanlar, aləmdəki bütün varlıqlar həqiqi eşq vasitəsiylə Allaha aşiq və ona qovuşmağın aşiqidirlər. Allah Taala aləmdə olan bütün varlıqlara xüsusi eşq nemətini bağışlamışdır.[12]

Eşqin ümumi təsirləri:

Əlbəttə ki, həqiqi eşqin bir çox parlaq və daha çox bərəkətli təsirləri vardır ki, məcazi eşqin faydalarıyla daha çox fərqlidirlər. Amma bir çox eşqlərin bəzi təsirləri bir şəkildədir; yəni eşq, bunu nəzərə olmayaraq ki, hansı növdəndir, həqiqi yoxsa məcazi. Məcazi eşqdə istər nəfsani məcazi və istərsə də heyvani məcazi olsun, bunu nəzərə almadan ki, məşuq nə və kim olsun, bir sıra nəticələri vardır ki, qeyd olunmuş bütün eşqlər arasında şərikdir. Misal üçün:

1.      Aşiq insandan təkəbbür, qürur və özünü bəyənmə hisslərinin aradan getməsi.

2.      Güc və qüvvənin artması.

3.      Məşuqun eyblərini görməmək və onları gözəl cilvələndirmək.

4.      Aşiqdən qorxu hissini aparmaq və ona şücaət və cəsarət bağışlamaq.

5.      Paxıl insanlarda səxavət və bağışlanmaq qüvvəsinin yaranması.

6.      İnsanın kamilləşməsi və onun daxilində olan heyrətləndirici istedadların eşq vasitəsiylə aşkar olması.

Nəticə: Bütün bunlar ki, eşq barəsində ariflərin və filosofların sözlərindən əldə olur budur ki, əgər eşq həqiqi və ondan bəziləri məcazi olarsa: Ağıl eşqi və ruhani eşqi kimi nəin ki, rədd edilmir bəlkə kamillikdən hesab olounur.

Amma əgər onun heyvani növündəndirsə və eşqin ən aşağı dərəcəsidir, bu cür eşq də iffət və təqva daxilində olub iffət çərçivəsindən çıxmazsa, nöqsansız sayılır.