‘Dinlerarası barış ve huzura dayalı yaşam’ olgusu, İslamın temel inançlarından biridir ve Kur’an-ı Kerim’in bir çok ayetinde çeşitli şekillerde buna açıkca vurgu yapılmıştır; oysa 1400 sene evvel ‘Dinlerarası barış ve huzura dayalı yaşam’ denen şey insanlık için tamamen yabancı bir şeydi.

Kur’an, bazı dinlerde görülen ve inanç farklılıklarından kaynaklanan din savaşlarını -haçlı seferleri gibi- anlamsız bulmaktadır. Kin gütmek ve diğer dinlerin mensuplarına karşı düşmanlık beslemek yasaktır. Başkalarına karşı ihanet dolu bir yöntem kullanmak dini bir yöntem değildir.

Kur’an, bazı Yahudi ve Hıristiyanların birbirleriyle alay edip tekfir ettiklerini, birbirlerinin haklarını ayaklar altına aldıklarını, her zaman savaşı körüklediklerini belirterek şöyle buyuruyor: ‘Yahudiler, Hıristiyanlara, hiçbir şeye dayanmıyorlar, dediler. Hıristiyanlar da, Yahudiler, hiçbir şeye dayanmıyorlar dediler. Halbuki hepsi de kitap okurlar. Bilgisi olmayanlar da tıpkı onların dediklerini dedi. Allah, aykırılığa düştükleri şey yüzünden, kıyamet gününde aralarını bulur, gerçek hükmü verir elbet.’[1]

Kur’an-ı Kerim barışçıl bir ortamda yaşamak için öngördüğü bir takım önerilerin önemlileri şunlardır:

1- İnanç ve düşünce özgürlüğü

Kur’an’ın bazı ayetlerinde ‘düşünce özgürlüğü’ ilkesine önem verilmiştir; yani esasen kalbi inançlar ve vicdani meselelerde ikrah ve icbarın yeri yoktur: ‘Dinde zorlama (ve baskı) yoktur. Şüphesiz, doğruluk (rüşd) sapıklıktan apaçık ayrılmıştır.’[2]

‘Rabbin dileseydi yeryüzünde bulunanların hepsi de inanırdı. Artık inansınlar diye insanları zorlayıp duracak mısın?’[3]

İnanmayanlar iman getirsinler ya da getirmesinler Peygamber (s.a.a) tebliğ etmekle görevliydi: ‘Ve de ki: Kur'an Rabbinizden hak ve gerçek olarak inmiştir, artık dileyen inansın, dileyen inkar etsin.’[4]

‘Allah dileseydi şirk koşmazlardı ve biz, seni onların üstüne bir bekçi dikmedik, onları korumaya, işlerini görüp kendilerini gözetmeye memur da değilsin.’[5]

Allah’a ve İslam’ın temellerine iman etmek hiçbir zaman zorlamayla olmaz, aksine onun düşünce ve ruhta tek nüfuz etme yolu, mantık ve delildir. Önemli olan insanların anlayabilmesi, kendi iradeleriyle kabul etmeleri için ilahi gerçekleri ve emirleri anlatmaktır.

Özgürlüğün bir başka boyutu ‘düşünce özgürlüğü’dür. Kur’an-ı Kerim çeşitli ayetlerde insanı varlık alemi üzerinde akletmeye ve derinlemesine düşünmeye davet ediyor ve ondan aklını kullanarak fayda ve zararına olan şeyleri tanımasını, kemale doğru ilerlemek ve her türlü esaret, kötülük ve sapkınlıktan kurtulmak için adım atmasını istemiştir: ‘Yakında delillerimizi, alemde de göstereceğiz, kendi varlıklarında da, böylece sonucu, onlarca da apaçık anlaşılacaktır ki o, gerçektir şüphesiz; Rabbinin, her şeye tanık olması, yetmez mi sana?’[6]

‘Ve yeryüzünde deliller var iyiden iyiye inanmış olanlara. Ve kendi özünüzde de, hala mı görmezsiniz?’[7]

2- Ortak Noktalarda Birleşmek

İslam dini, başlangıcından itibaren davetini, barış içinde yaşama ilkesi üzerine kurarak insanlara sunmuştur. İslam kitap ehline şöyle hitap ediyor: ‘De ki: Ey kitap ehli, gelin aramızda eşit olan tek söze: Ancak Allah'a kulluk edelim, ona hiçbir şeyi eş ve ortak etmeyelim, Allah'ı bırakıp da bazılarımız, bazılarımızı Tanrı tanımayalım. Gene de yüz döndürürlerse deyin ki tanık olun, özümüzü Tanrıya teslim edenleriz biz.’[8]

Bu ayet, kitap ehlini vahdete davet eden önemli ayetlerdendir. Bu ayetin getirdiği delil, diğer ayetlerin delillerinden farklıdır. Önceki ayetlerde direkt olarak İslama davet vardır. Ama bu ayette ‘İslam’la Ehl-i Kitap’ arasındaki ortak noktalara dikkat çekilmiştir.

Kur’an Müslümanlara, bütün mukaddes hedefleriniz için sizinle işbirliği yapmazlarsa, yerinizde oturmayın, en azından ortak noktalarınızda onları kendinize çekin ve onu mukaddes hedeflerinizi ilerletmek için ilke edinin, diyor.[9]

3- Irkçılığı reddetmek

Kur’an-ı Kerim, her türlü ırkçılığı reddetmiş, bütün insanların aynı anne ve babanın evlatları olduğunu belirterek ırk, dil ve renk üstünlüğünün olmadığını söylemiştir: ‘Ey insanlar, şüphe yok ki biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık ve tanışın diye sizi aşiretler ve kabileler haline getirdik; şüphe yok ki Allah katında sevabı en çok ve derecesi en yüce olanınız, en fazla çekineninizdir; şüphe yok ki Allah, her şeyi bilir, her şeyden haberdardır.’[10]

İnsanların eşit olduğunu kabüllenmek barış içinde yaşamanın kurallarındandır. Irkçılık, kendini üstün görmek, başka milletleri ve dinleri aşağılamak insanlığa bir çok sorunlar çıkarmıştır. Birinci ve ikinci dünya savaşları bunun en belirgin örneklerindendir.

Renk, ırk ve milliyet farklılıkları, başkalarıdan üstün olunduğunu göstermez. Kur’an’a göre dil ve renk farklılıkları ilahi ayet ve nişanelerden olup,insanların birbirlerini tanımaları için birer vesiledirler; bütün insanlar aynı şekil, renk ve boyda olsalardı yaşam zorlaşır ve karışıklıklar çıkardı.

Kur’an’a göre takvanın dışında insanların birbirlerine karşı herhangi bir üstünlükleri yoktur. Bütün insanlar, ‘Beşer Ailesi’ ve ‘Ümmet-i Vahid’dirler: ‘İnsanlar tek bir ümmetti. Allah müjdeci ve korkutucu olarak peygamberler gönderdi. İnsanların ayrılığa düştükleri şeylerde, aralarında dosdoğru hükmetmek üzere onlara kitap da indirdi…’[11]

Bir çok ayet ‘Ey Adem Oğulları’[12] ‘Ey İnsanlar’[13] şeklinde bütün insanlara hitap etmektedir. Bu hitaplar, insaniyet denen şeyin, insanların içinde ortak bir manası olduğunun işaretidir. Dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayanların insaniyet yönünden hiçbir farkları yoktur. Beşer tarih boyunca dil, renk, ırk vs. bakımından farklı olmuştur. Herkes bir anne babanın (Adem ve Havva’nın) çocuklarıdır; bu farklılıklar insanın insaniyetine zarar vermez.[14]

4- Barışa dayalı diyalog kurmak

Kur’an-ı Kerim Müslümanlardan, kitap ehliyle ‘en güzel tarzda mücadele etme’ ve ‘barışcıl yollarla diyalog kurma’ ve ‘ortak paydalarda birleşme’yi’ istemektedir. ‘Ve kitap ehliyle, ancak en güzel bir tarzda mücadele edin; yalnız içlerinden zulmedenler müstesna ve deyin ki: bize indirilene de, size indirilene de inandık ve mabudumuz ve mabudunuz birdir ve biz, ona teslim olmuşuz.’[15]

Daha önceki ayetler inatçı ve cahil putperestler’e karşı nasıl bir tutum takınılacağı hakkında olup, onların durumuna göre konuşurken, bu ayet kitap ehliyle mücadele ve yumuşak bir tarzda konuşma hakkındadır; zira onlar peygamberlerin ve semavi kitapların bir kısım düsturlarını duyduklarından en azından ilahi ayetleri daha fazla dinleme kapasiteleri vardı.

Kur’an Müslümanları, kafirlere ve putperestlere küfretmekten sakındırıyor, çünkü onlarda karşılığında aynı yola başvuruyorlardı: ‘Allah'tan başka çağırıp dua ettikleri şeylere sövmeyin ki sonra bilgisizlikle onlar da Allah'a söverler. İşte biz, böylece her topluluğa, yaptıklarını süsleyip güzel gösterdik, sonra da dönüp varacakları yer, Rablerinin tapısıdır ve o da, ne yaptıklarını bildirir onlara.’[16]   

İslamın düsturları mantık, delil ve barışçıl yöntemler üzerine kurulduğu için putperestlikten şiddetle rahatsız olan bazı müminler müşriklerin putlarına küfür edenlere, tekitle küfür etmemelerini tavsiye ediyor. İslam, edep, iffet ve konuşmada nezakete uymayı hatta en hurafe ve en kötü dinlere karşıda gerekli görüyor. Zira her milletin, kendi inanç ve amellerine karşı taasupları vardır. Küfür etmek ve kötü davranmak onların inançlarına daha da bağlanmalarına neden olacaktır.

5- Barış önerilerine açık olmak

‘Ancak sizinle onların arasında ahitleşme olan bir kavme sığınanlar, yahut sizinle veya kendi kavimleriyle savaşmaya yürekleri dayanmayıp size gelenler, bu hükümden dışarıdır.’[17]

Arap kabilelerinin içinde ‘Benî Damere’ ve ‘Eşca’’ adlı iki kabile vardı; Benî Damere, Müslümanlarla saldırmazlık antlaşması yapmış, Eşca kabilesi ise Benî Damere’nin müttefiki idi.

Bir süre sonra Müslümanlar, Eşca’ kabilesinin Mes’ud b. Rüceyle’nin komutanlığında yedi yüz kişilik bir grupla Medine’nin yakınlarına geldiklerini gördüler. Resul-ü Ekrem (s.a.a) geliş hedeflerini öğrenmek için onların yanına bir elçi gönderdi. Onlar elçiye ‘Muhammed’le barış antlaşması yapmaya geldik’ dediler. Resul-ü Ekrem’de (s.a.a) bu niyette olduklarını görünce onlara hediye olarak bolca hurma gönderdi. Sonra onlarla görüşmeye geçti. Onlar dediler ki: ‘Bizim sayımız az olduğu için ne sizin düşmanlarınızla savaşmaya gücümüz var, ne de sizinle savaşma isteğimiz. Bu yüzden sizinle ‘barış antlaşması’ yapmaya geldik. İşte yukarıdaki ayet bu esnada nazil oldu ve Müslümanlara gereken direktifleri verdi.[18]

6- Azınlıkların haklarına saygılı olmak

Hiçbir din İslam kadar azınlıkların özgürlüklerini temin edememiş, onların şeref ve milli haklarını koruyamamıştır. İslam, tam bir toplumsal adaleti yalnızca Müslümanlar için değil hangi dil, din, ırk ve renkte olursa olsun herkes için sağlamaktadır. Bu, insaniyet aleminin büyük özelliklerinden birisidir ki, İslam’ın dışında hiçbir din ve kanun bu hedefi gerçekleştiremez.

Dini azınlıklar, ‘Zımmi anlaşması’ yaparak ve uyrukluk alarak İslam ülkesinde özgürce yaşayabilir, Müslümanlar gibi toplumsal haklardan, iç ve dış emniyetten faydalanabilirler.

Kur’an-ı Kerim, İslamın diğer milletlerin ve dinlerin haklarına riayet etme konusundaki genel siyasetini şöyle açıklıyor: ‘Allah, din hususunda sizinle savaşmayan ve sizi, ülkenizden çıkarmayanlara iyilik etmenizi, onlara karşı insafla, adaletle muamelede bulunmanızı nehyetmez; şüphe yok ki Allah, adaletle muamele edenleri sever.’[19]

Demek ki İslam, dini azınlıkların ve İslamı kabul etmeyenlerin, İslam’a ve Müslümanlara zarar vermedikçe, aleyhlerine bir şey yapmadıkça İslam toplumunda yaşamalarına ve insani haklara sahip olmalarına izin vermektedir.  

Bir başka ayette şöyle buyuruluyor: ‘Allah, ancak din uğrunda sizinle savaşanlara ve sizi ülkenizden çıkaranlara ve çıkmanız için onlara yardımda bulunanlara dost olmanızı nehy etmektedir ve kimler, onları severse onlardır gerçekten de zalimlerin ta kendileri.’[20]

Bu iki ayeti dikkate aldığımızda İslam’ın dini azınlıklara ve İslam’ı kabul etmeyenlere karşı genel siyasetinin şu şekilde olduğunu görmekteyiz: Azınlıklar Müslümanların haklarına tecavüz etmedikleri, İslamın ve Müslümanların aleyhine olmadıkları sürece İslam ülkesinde tamamen özgürdürler. Müslümanlarında vazifesi onlara karşı adaletle ve iyilikle davranmaktır. Ama İslamın ve Müslümanların aleyhine başka ülkelerle işbirliği yaparlarsa Müslümanlar onların faaliyetlerine engel olur ve onları kendilerine dost olarak görmezler.

İslam’da dini azınlıkların özgürlük ve saygınlığının sınırı şudur: Zımmilerden biri kendi dinlerinde caiz olan ama İslam’da haram olan bir şeyi yaparsa -örneğin içki içerse- açıktan içmediği sürece ona kimse karışamaz. Ama açıktan yaparsa ‘korunma kanunu’na aykırı davrandığı için tembih edilir. Eğer kendi dininde haram olan bir şeyi -zina, livat vb. gibi- yaparsa hukuki yönden Müslümanlarla hiç bir farkı olmaz. Bu yüzden hakim, ona had uygulayabilir. Ama kendi din mesuplarına teslim edilip kendi kanunlarına göre cezalandırılabilirlerde.[21]

İslam fıkhına göre zımmilerden iki kişi, aralarındaki davayı Müslüman hakime götürseler, hakim isterse İslam’ın hükümlerine göre hüküm verir, isterse onların davasına bakmaz. Kur’an-ı Kerim şöyle buyuruyor: ‘Sana gelirlerse aralarında hüküm ver, yahut da yüz çevir onlardan.’[22]  

Ancak bu, Peygamber’in (s.a.a) şahsi isteklerine göre bu iki yoldan birini seçeceği anlamına gelmez. Bundan amaç durum ve şartların göz önüne alınmasıdır. Eğer uygun görürse hüküm verir, görmezsede vermez.[23] Bu arada uygun olan şeylerden biri karşılıklı ilişkilere ve kitap ehlinin Müslümanlarla olan hallerine riayet etmektir. Bu ayetten Müslümanlarla kitap ehlinin ilişkilerinin, onların hüküm vermesi için Peygamberin (s.a.a) yanına gelebilecek kadar ileri olduğu anlaşılmaktadır. Her zaman ve herkese karşı adaletli olmak bir değerdir. Hakim veya İslam devleti aracı olarak seçilmişse adalete uyulmalı ve bölgesel ayrımcılık, grupsal taassuplar, şahsi istekler ve tehditler hüküm vermede etkili olmamalıdırlar.

7- Peygamberleri ve semavi kitapları resmiyette tanımak

Gerçekte bütün semavi kitapların temel konularının arasında fark yoktur ve bir hedefi (insanın eğitim ve tekamülünü) güdmektedirler. Yalnızca ayrıntılı konularda tedrici tekamül kanunu gereği farklıdırlar, her yeni din daha üst bir metebededir ve daha kapsamlıdır. Kur’an-ı Kerim, geçmiş paygamberlere ve semavi kitaplara saygı ve hürmet göstermenin yanı sıra, onları teyitte etmektedir: ‘Ve sana da, önceki kitabı gerçekleyen ve ona, emin bir tanık olan kitabı, gerçek olarak indirdik. Artık aralarında, Allah'ın indirdiğine göre hüküm ver’[24]   

Yaklaşık yirmi ayet sonrada Tevrat ve İncil tastik edilmiştir.[25] Her Peygamberin kendinden önceki peygamberi ve her semavi kitabın kendinden önceki semavi kitabı teyit ve tasdik etmeleri ilahi sünnettendir. Allah-u Teala, Hz. Musa (a.s) ve Tevrat’ı sonraki peygamber ve semavi kitap tarafından yani Hz. İsa (a.s) ve İncil tarafından onaylanması hakkında şöyle buyuruyor: ‘Onların izinden de, ellerinde bulunan Tevrat'ı gerçeklemek üzere Meryemoğlu İsa'yı gönderdik ve ona, içinde doğru yola sevk eden hükümler ve nur bulunan ve ellerindeki Tevrat'ı gerçekleyen, çekinenleri doğru yola sevk eden sakınanlara öğüt olan İncil'i verdik.’[26]

8- Küresel barış

İslam, daha başlangıcında barışın temellerini atmış ve bu yolla küresel barışın ve beraberce yaşamanın ortamını hazırlamıştır. Unutmamak gerekir ki, barış İslam’ın ruhudur. İslam kelimesi selamet ve huzur manasına gelen Silm kökündendir. Kur’an, herkesin ‘sulh ve selamete’ girmesini istemiştir: ‘Ey inananlar, hepiniz birden sulha, selamete girin...’[27]

Silm, sulhtan daha yüce ve daha devamlıdır, zira selamet ve emniyet manasında olup, geçici ve görünüşteki bir barış değildir.

Allah Peygamberine, eğer düşmanların sana barış yoluyla gelirlerse ve ona yönelseler, sende bu fırsattan faydalan ve onlarla muvafık ol, diye buyurmaktadır: ‘Fakat barışa yanaşırlarsa sen de yanaş...’[28]

İslam insanlar arasındaki barışa o kadar çok önem veriyor ki, imanlılar barışçıl bir şekilde davranırlarsa belki düşmanlarıyla aralarında dostluk bağı kurulabileceğini belirtiyor: ‘Umulur ki Allah, sizinle, düşmanlık ettiklerinizin arasına yakında bir sevgi de verir ve Allah'ın gücü yeter ve Allah, suçları örter, rahimdir.’[29]

Gayrîmüslimler iki gruba ayrılmaktadır: Bir grup, Müslümanların karşısına dikilip onlara savaş açan, evlerinden yurtlarından çıkaran, kısacası İslam ve Müslümanlarla düşmanlığı söz ve amelde açığa vuran kimselerdir. Müslümanlar bu grupla olan ilişkilerini dostluk ve sevgi bağı üzerine kurmamalıdırlar. Bunun en açık örneği Mekke müşrikleri, özellikle Kureyşin ele başıları idi. Bazıları açıkca düşmanlık ederken, bazılarıda onlara yardımcı oluyorlardı.

Bir diğer grup ise şirk ve küfürlerine rağmen Müslümanlarla herhangi bir işleri olmazdı. Ne düşmanlık besler, ne savaşır, ne de evlerinden, yurtlarından ederlerdi; hatta onlardan bazıları Müslümanlarla barış antlaşması yapmıştı. Bu gruba vefa etmek ve onlara karşı adaleti icra etmek gerekir. Hazai kabilesi Müslümanlarla barış yapan gruba örnek teşkil etmektedir.[30]

Kısacası dış politikada barış ve bir arada yaşamadan yana olmak en akılcı ve en ilerici bir politika olup, İslam’da bu politikayı seçmiş ve zaruri yerlerde savunma için gücün artırılmasını istemiştir.

İslam, barış içinde yaşamaya öylesine önem vermekte ki, küçük toplumlarda ve ailevi geçimsizliklerde de barış ve anlaşmayı emretmiştir: ‘Sulh hayırdır.’

9- Diğer dinlerin üstünlük taslamalarına izin vermemek

Kur’an’ın bazı ayetleri diğer dinlerin aşırı ve mutaassıp inançlarıyla mücadele etmeyle ilgilidir. Yanlış inançlar başka din mensuplarına karşı birçok kin ve düşmanlığın kaynağıdır. Semavi kitabımız Müslümanları diğer din mensuplarıyla barış ve huzur içinde yaşamaya çağırdıktan sonra onların vehimlerini ve batıl düşüncelerinide reddetmektedir.

Yahudiler ve Hıristiyanlar kendilerinin Allah’ın seçkin ümmetleri ve yalnızca kendilerinin ilahi makamla zevalsız bir irtibat içinde olduklarına inanıyorlardı. Cennet onlara mahsustu, onlardan başka hiçbir dinin mensubu cennete layık değildi. Yalnızca Yahudi ve Hıristiyanlardır ki her ne şekilde olursa olsun herkesten daha üstün ve daha yüce olup, her türlü saygı ve tazime layıktırlar. Herkes onlara saygı göstermeli ve tazim etmeliydi:[31] ‘Yahudiler ve Nasraniler, biz Allah'ın oğullarıyız ve sevgilileriyiz dediler. De ki: Öyleyse neden günahlarınızdan dolayı size azap ediyor? Hayır, siz, ancak onun yarattığı insanlardansınız; o, dilediğini bağışlar, dilediğine azap eder ve Allah'ındır göklerin, yeryüzünün ve ikisinin arasında bulunanların saltanatı ve her iş, ona aittir.’[32]

Bir başka ayette şöyle buyuruyor: ‘Cennete Yahudi yahut Nasrani olmayan kesin olarak giremez dediler, kendi kuruntuları bu. De ki: Doğrucuysanız hadi, delillerinizi getirin bakalım. Evet, kim, özü halis olarak yüzünü tertemiz bir surette Allah'a çevirir, ona teslim olursa ecri Rabbinin katındadır. Onlara ne korku vardır, ne de mahzun olurlar.’[33] Dolayısıyla cennet kimsenin tekelinde değildir.

Kur’an-ı Kerim bu şekilde bu iki ümmetin gururlu düşünceleri, batıl, tehlikeli ve şiddete dayalı taassuplarıyla mücadele etmekte, boş ve mantıksız olduklarını delillerle ortaya koymaktadır.

Böylesi batıl ve tehlikeli fikirler bir topluma hakim olsa, farklı dinlerle bir arada barış içinde yaşamayacaklardır. Batıl taasupları, kendini üstün görmeyi ve ırkçılığı yoketmek çeşitli din, millet ve mezheplerin barış içinde yaşamalarının ortamını hazırlayacaktır.

Kur’an-ı Kerim’e göre hiç bir ümmet seçilmiş değildir ve kimsenin Allah’la kardeşlik bağı yoktur. Üstünlük ve yücelik, hakikatın karşısında eğilen ve hiçbir batıl taassubun kendisini engellemediği kimseye mahsustur.

10- Uluslararası konularda işbirliği yapmak.

Toplumsal yaşamın gereklerinden biri yardımlaşma ve işbirliğidir. Toplumsal yaşam ve uluslararası düzen siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel gibi çeşitli alanlarda işbirliği ve yardımlaşma olmadan mümkün olmaz. Dünyanın gitgide artan sorunlarının çözümü için ortaklık ve yardımlaşmadan başka çare yoktur.

Kur’an-ı Kerim, akla dayalı bir kural olan yardımlaşma ve işbirliğini teyit ve tavsiye etmiş, yönünü ‘iyilik ve takva’ya diye ayarlamış, günah ve zulümde işbirliği yapmayı reddetmiştir: ‘İyilik etmek ve kötülükten sakınmak hususunda birbirinize yardım edin, suç işlemek ve düşmanlık etmek için yardımlaşmayın...’[34]

Küresel ölçülerde adalet, eşitlik, barış, emniyet ve kalkınma ‘iyilik’in örneklerindendir. Sultayla, sömürüyle, ırkçılıkla mücadele etmek ve bütün dünyada her türlü saldırının önüne geçmek, takva için ve milletlerin Allah’ın iradesine yakın olması için çaba harcamak ve bu yolda fesat, bozgunculuk ve zulüme neden olacak işbirliği ve yardımlaşmadan kaçınmak gerekmektedir.[35]

Temel ortak ilkelere ne kadar çok önem verilirse uluslararası karşılıklı anlayışlarda o kadar çok artacak ve sonuçta küresel emniyet ve barış sağlanacaktır. Kur’an-ı Kerim ‘De ki: Ey kitap ehli, gelin..’ gibi hitaplarla ortak noktaları almayı, takva ve iyilikte yardımlaşmayı tavsiye etmenin yanı sıra Müslümanlara onlarla ekonomik vs. alanlarda işbirliğine, şarap ve domuz etinin dışında onların yemeklerinden yemelerine izin vermektedir.

Ehl-i kitapla ekonomik ilişkilerde bulunulması, onların yemeklerinden yenilmesine izin verilmesi vb. gibi şeyler barış içinde beraberce yaşamak ve yardımlaşmanın ortamını sağlayan sebeplerden olacaktır. İslama göre yardımlaşma dini bir görevden önce insani bir gerekliliktir. Allah’ın yarattığı topraktan ve ondaki servetlerden faydalanmak işbirliği ve yardımlaşma olmadan sağlanamaz.

Sonuç şu ki, bu ayette yardımlaşma ve işbirliğinden açıkca söz edilmemişse de Ehl-i Kitap’la yardımlaşma ve işbirliğinin bir mısdakını beyan etmiş ki o da şarap, domuz eti vb. şeylerin dışında Ehl-i Kitabın yemeklerinden yiyebilmektir. Ehl-i Kitabın yemeğini vb. yiyebilmek gerçekte onlarla yardımlaşmanın ve barış içinde yaşamanın nedenlerinden biridir.