Müasir insanın ən mühüm nigarançılıqlarından biri qadın hüquqlarının müdafiəsi məsələsidir. Bu məsələ təqribən uzun keçmişə malik olsa da, hələ də ən mühüm ictimai məsələlərdən biri hesab olunur. Qadın hüquqlarının müdafiəsi əsas etibarı ilə qadınla kişinin bütün ictimai və fərdi hüquqlarda bərabərliyi, qadının ictimai və fərdi qeydlərdən və maneələrdən azadlığı mehvərində cərəyan edir və formalaşır. Belə nəzərə çarpır ki, yuxarıdakı suala cavab vermək üçün ilk növbədə hal-hazırda qərbdə feminizm adlanan qadın hüquqlarının müdafiəsi cərəyanının tarixçəsini araşdırmaq lazımdır. Bundan sonra qərbdə qadın azadlığı barədə bitərəf və insaflı şəkildə mühakimə yürüdəcəyik.

Dünyada qadınlarla kişilərin sayı həmişə bərabər olmuş, bəzi hallarda isə kişilərdən artıq olmuşdur. Amma qadın tarix boyu kişilərin istilası altında olaraq istismara məruz qalmış, özünün fərdi və ictimai hüquqlarının tapdalandığı bir cəmiyyətdə yaşamışdır. Hətta bəzi cəmiyyətlərdə qadın yalnız kişilərə xidmət etmək üçün vücuda gəlmiş olan “alçaq bir varlıq” kimi təqdim olunurdu. Ən parlaq və geniş miqyaslı mədəniyyət sahibi olan qədim Yunanıstanda qadınların vəziyyətinin o dövrdə inkişaf etmiş sivilizasiya ilə heç bir uyğunluğu yox idi. “Onlar qadını doğan və şəhvət hislərini təmin edən bir varlıq hesab edirdilər. Qadın heç bir vəchlə kişinin həyat şəriki sayılmırdı. Çünki onu kamil bəşər qüvvəsinə malik olan bir varlıq saymır, qadını bütün bədbəxtliklərin və problemlərin mənşəyi hesab edirdilər. Qadın həyatın bütün sahələrində zəlil və alçaq bir varlıq idi. Onlar deyirdilər ki, qadında əbədi insan ruhu yoxdur, buna görə də ərinin ölümündən sonra yaşamaq haqqına malik deyildir. Yunanlar qadını heç vaxt paklanmayan bir varlıq və “Şeytanın balası” hesab edirdilər. Onu xidmətçilikdən və kişinin ehtiraslarını, şəhvət və cinsi qərizələrini təmin etməkdən başqa, qalan işlərin heç birinə müdaxilə haqqının olmadığını deyirdilər.”[1]

“Qədim Romada da qadın xoşagəlməz vəziyyətdə idi; onlar qadını “Şeytanın simvolu” hesab edir, onun ictimaiyyətdə və ailədəki məqamını əsla nəzərə almır, qadını Şeytanın tam göstəricisi, kəsif (çirkin) ruh növlərindən hesab edirdilər. Onlar deyirdilər ki, qadın insanın əql qüvvəsini və beynini azdırıb xarab edir. Buna görə də ona əzab-əziyyət verməkdə heç nədən əsirgəmir, onun gülüb-danışmasının qabağını alırdılar. Roma qadınları həqiqətdə “şəxs” yox, “əşya”lardan hesab edilirdi. Əri öldükdən sonra arvadı da onun əmlakı kimi  irs olaraq varislərə çatırdı.”[2]

Qadına bu mənfi nəzər qərbdə insan oyanışı adlanan ronesans dövrünə qədər davam etdi. Hətta başqa cəmiyyətlər də – azacıq fərqlərlə – qadına belə nəzər salır, onu malikiyyət, irs, ictimai hüquqlar və s.dən məhrum edirdilər. Misal üçün, Hindistanda qadına kişini fasid edən (korlayan) şər bir varlıq kimi baxırdılar. Avstraliyanın bəzi qəbilələrində qadın ümumiyyətlə insan hesab olunmurdu.[3] Misirdə, Çində, Afrikada və dünyanın digər məntəqələrində də qadınlar ictimai hüquqlardan məhrum və kişilərin ixtiyarında olan itaətçi şəxslər idilər ki, onlar üçün işləsinlər və onları öz cinsi ləzzətlərdən bəhrələndirsinlər.

Mərhum Əllamə Təbatəbai qədim dövrlərdə qadının vəziyyətini belə bəyan edir: “Bu xalqların hamısının arasında müştərək cəhət bu idi: onların nəzərində qadın nə iradəsində, nə də əməllərində heç bir növ müstəqilliyə, hürriyyətə və azadlığa malik deyildi; o, həyatının bütün işlərində kişinin qəyyumluğu və vilayəti altında idi, öz tərəfindən heç bir iş qətiləşmirdi, ictimai işlərdən heç birinə (nə hökumətə, nə məhkəməyə, nə də başqa şeylərə) baş qoşmaq haqqı yox idi. İndi görəsən, heç bir hüquqa malik olmadıqları halda hansı vəzifələrə malik idilər? Əvvəla: Kişinin öhdəsində olan bütün vəzifələr, hətta kəsb-ticarət, əkinçilik, odun yarmaq və s. onun da öhdəsində idi. İkincisi, bu işlərdən əlavə, ailənin və övladların idarə olunması da onun öhdəsinə idi. Kişinin dediyi və istədiyi şeylərdə itaət etmək də onun vəzifəsi idi.”[4]

İslamın zühur edib qadınların hüququ ilə əlaqədar cəmiyyətə mütərəqqi bir bəyannamə təqdim etməsi ilə qadının təhqir olunması və onun şəxsiyyət və mənliyinin alçaldılması fəzası sındı, müsəlmanlar qadına ehtiram qoymağa və onun hüquqlarına riayət etməyə vəzifəli oldular. Əks halda cəzalandırılırdılar. Bütün bunlarla belə, qərbdə orta əsrlərdə və hətta ronesans dövründə belə, qadınlar qeyri-münasib və xoşagəlməz vəziyyətdə idilər, sadəcə, qadın cinsindən olduqlarına görə müxtəlif zülmlərə məruz qalırdılar. Onlar izdivac, təhsil, rəy vermək, ictimai qərar çıxarmaq və hətta bəzən malikiyyət haqqından belə məhrum idilər. Qərbdəki ictimai inqilab dövründə – 1789-cu ildə Fransada “bəşər hüquqları bəyannaməsi” qəbul edildi, amma qadın hüquqlarına və ya onların kişilərlə bərabər olmasına azacıq belə, işarə edilmədi.[5]

Qadınların hətta öz ailələrinin nəzərindən də, heç bir sığınacaq yeri olmayan belə acınacaqlı və zülmkar vəziyyətdə təbiidir ki, ictimai təfəkkürün inkişafı ilə əldən getmiş hüquqlarını bərpa etmək fikrinə düşdülər: o, bir insan ünvanı ilə öz təbii hüquqlarından bəhrələnməli idi.

Qərbdə ictimai-siyasi hadisələrin inkişafı ilə qadınlar da fəaliyyətə başladılar, “qadın hüquqlarının müdafiəsi” və ya “feminizm” adlı hərəkatlar formalaşdı. Bu hərəkatlar qərbin humanizm (insanının əsas mehvər təşkil etməsi) qəbilindən olan, insani istəkləri əsil mehvər qərar verən fəlsəfə əsasında quruldu: dünyanı qurmaq istəyən, dinlə dünyanı bir-birindən ayran, dini insan həyatının müxtəlif sahələrindən tamamilə çıxaran və fərdi maraqlarda hüdudlandıran sekularizm nəzəriyyəsi. (Yəni fərd öz cisminin malikdir və özü öz barəsində istədiyi hər bir qərarı çıxara bilər.)

Məhz bu fəlsəfi görüşlər əsasında qadınlar kişilərlə bərabər olan hüquqlarını əldə etmək üçün müxtəlif hərəkatlara başladılar. Azadlıq kəsb etmək üçün kişilərlə mübarizə apardıqlarına baxmayaraq, bu hərəkatları icad edənlər müxtəlif əqidələrə malik idilər, hətta bu qruplardan bəziləri bir-birinin qəbul etmirdilər. Beləliklə də feminizm hərəkatları müxtəlif qruplara bölündü. Onların bəzilərinin adı və formalaşmaqdakı hədəflərinə qısa şəkildə işarə edirik:

Liberal feminizm: Feminizmin ən qədim və ən böyük hərəkatından ibarət olan bu hərəkat ictimai-siyasi quruluşun və mövcud qanunların islah olunması yolu ilə qadınla kişinin hüquqlarının bərabər olmasını mümkün bilir. Onlar inanırlar ki, ədəbiyyat hövzəsində müxtəlif proqramlaşdırma ilə “kişinin ailə başçısı olması” kimi ifadələri lüğətdən çıxarmaq lazımdır. İctimai qurumlar və sünnətlərdən daha mühüm olan qadınların fərdi istiqlaliyyəti qorunmalıdır. Bu qrup ailə quruluşlarına qarşı çoxlu tənqidlər etsələr də, əməldə onun qorunub saxlanmasını istəyirdilər.

Marksizm feminizmi: Bunlar qadınların alçaq varlıq hesab edilməsinin amilini kapitalizm və xüsusi malikiyyət kimi iqtisadi münasibətlərin yaranmasında axtarır və deyirlər ki, bu işin kişilərə məxsus olması qadının kişidən asılı olmasına səbəb olur. Bu qrup cəmiyyətdə ailə təşkil edilməsi ilə çox kəskin və şiddətlə müxalifət edir, uşaq bağçalarını və restoranları qadının ev işlərinin yerinə keçirirlər ki, qadın tam azad şəkildə ümumi və ictimai sahələrdə fəaliyyət göstərib iştirak edə bilsin. Əlbəttə, yeni marksistlər ailənin müsbət yönlərini qəbul edirlər.

Radikal feminizm: Onlar inanırlar ki, “kişinin ailə başçısı olması” və qadına zülm etməsinin kökləri ictimai eybəcərliklərdə, xüsusilə qadının həqarətindən ibarətdir. Bu hərəkatın əqidəsinə əsasən nikah çox təhlükəli bir vasitədir ki, kişilər qadını əsarətə almaq onu icad etmişlər. Bu təfəkkürdə izdivac qadının məhbus olması kimi qiymətləndirir. Radikal feminizm uşaq saldırmanı qanuniləşdirmək üçün çox ciddi fəaliyyətlər göstərir, nəsil artırmaq məsələsində inanırlar ki, klassik nəsil artırma metodu dəyişdirilməlidir, hətta süni mayalandırma, insanın süni mühitlərdə və laboratoriyalarda böyüdülməsi qadınların hamiləlik və doğuş kimi problemlərdən xilas olmasına səbəb olacaqdır.

Sosialist feminizmi: Onlar qadının alçaldılmasının səbəblərinin bir hissəsinin “kişinin ailə başçısı olan” cəmiyyətlərdə cinsiyyət quruluşundan yarandığına inanır, başqa hissəsini də iqtisadi səbəblər və kapitalizm ilə əlaqələndirirlər. Bu qrup da izdivacın təbii iş olduğuna inanmır və onu saxta bir iş sayır, amma onunla müxalifət etməyi də zəruri hesab etmirlər. Onlar qadınların azadlığı yolunda sinfi və cinsi mübarizələri zəruri və qaçılmaz bir məsələ hesab edirlər.

Modernizmdən yüksəkdə olan feminizm: Feminizm meyllərində mövcud olan ifratçı və təfritçi nəzəriyyələr səbəbi ilə modernizmdən yüksəkdə olan digər bir feminizm nəzəriyyəsini irəli sürürlər. Bu nəzəriyyənin xüsusiyyətlərindən biri nisbiliyə inanmaq və hər növ sabit əqidələri inkar etməkdir. Onlar inanırlar ki, qadınların alçaldılmasının amilləri müxtəlif mədəni, dini, coğrafi və s. şəraitlərə bağlıdır və bu amilləri kəşf etmək üçün hər bir yerdə özünə məxsus təhlil aparmaq lazımdır.

Qərb dünyasında qadınların əldə etdiyi şey və feminizm hərəkatının hasili zahirdə çox qabarıq nəzərə çarpır və böyük nailiyyətlər hesab olunur. Burada belə bir sual yaranır: hal-hazırda qərb qadınının nail olduğu bu qədər fərdi və ictimai azadlıqdan sonra görəsən, qadının insani məqamı, şəxsiyyəti  və kəraməti qorunub saxlanırmı? Başqa sözlə, görəsən hazırkı qərb qadını ruhi asayişə nail olubmu, yoxsa tam iztirablı və sarsıntı vəziyyətdə yaşayır?

Cavabda demək lazımdır: Uzunmüddətli mübarizə nəticəsində qərb qadınlarının azadlığının nəticəsi bunlardır: rəy vermək haqqı, uşaq saldırmaq haqqı, heç bir təqsir olmadan talaq almaq, maddi cəhətdən müstəqillik, cinsi azadlıq, qadınların iqtisadi, ictimai və siyasi məsələlərdə geniş və fəal iştirakı, izdivac yaşının yuxarı getməsi, tənha yaşayışların çoxalması, qızğın ailə ocaqlarının dağılması, talağın artması, kişi-qadın arasında düşmənçilik və nifrət hisslərin yaranması, ülvi qadınlıq hisslərinin məhv edilməsi, qadınların mənlik və şəxsiyyət böhranı, kişiliyin zəiflədilməsi, ümumi və xüsusi (ailə və cəmiyyət) sərhədin aradan götürülməsi, hemoseksologiyaya rəvac verilməsi, kişilərdə özünü qadına oxşatmaq hissinin artması, fəqirlik və müxtəlif qadın xəstəliklərinin artması, cismi və ruhi nasazlıqlar, sərmayədarların mənafeyini təmin etməkdə qadının xidmətçi bir vasitə və alət olması, uşaq saldırmağın qanuni əməl olması, parnoqrafiyaya rəvac verilməsi və s.

Bu nəticələr göstərir ki, feminizm qadın hislərinin birtərəfli şəkildə inkişafına nəzər yetirməklə onun digər vücud sahələrini məhv etmişdir. Bu hərəkatdan əvvəl və sonra qadınların vəziyyəti barəsində müxtəsər tədqiqat apardıqda məlum olur ki, qərbdə həm feminizmi tərəfdarları, həm də ona qarşı çıxanların etiqadına əsasən qadınlar qeyd olunan hallarda azadlıq əldə etsələr də, bu hərəkat onları öz pak fitrətlərindən uzaqlaşdıraraq yad etmişdir və bu məsələ qərb qadınının şəxsiyyət və mənliyinin ardan getməsinə, ruhi sarsıntı və iztiraba düşməsinə səbəb olmuşdur.

Feminizmi tənqid edənlərdən biri doktor Toni Grent yazır: “Bugünkü dövrdə belə nəzərə çarpır ki, qadınlar yalnız müstəqil olmuşlar, amma insani duyğular cəhətindən öz analarından və nənələrindən də çox ehtiyaclıdırlar; onlar təhlükəsizliyi aradan getmiş, ruhi sarsıntıya düçar olmuş yalqız insanlardır.”[6]

Əhəmiyyət daşıyan məsələ – qadınların xüsusi qabiliyyətlərinə təkid və diqqət yetirməklə – onların cəmiyyətdə həm fiziki və ruhi cəhətdən, həm də qadının insani kəraməti baxımından fəal iştirakıdır. Amma feministlər bu kimi təsirləri yalnız qadının fiziki zühurunda görürlər. Buna görə də qərb nəzərindən qadın özünün fərdi azadlığına baxmayaraq, yalnız zahiri nəzərdən diqqət mərkəzində tutulur və bu da hazırkı qərb qadınını sərgərdan edir.