Bu sualın cavabını əldə etmək üçün aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək zəruridir:

1. Demokratiya yunan mənşəli sözdür. Ondakı “demos” şəkilçisi ölkənin xarici işlərinin idarə olunması mənasınadır. Bu kəlmə ölkənin daxili işlərinin idarə olunması mənasına olan “polis” kəlməsinin qarşılığında istifadə olunur.[1]

Demokratiya hazırkı siyasi termində millətin və xalqın vasitəsi ilə hökumətin idarə olunması, milli məramları istəmək üçün qüdrət üstünlüyü mənasınadır.[2] Əlbəttə, demokratiya, xüsusilə icraçı və əməli bir sistem ünvanı ilə siyasi alimlərin və siyasətçilərin tərəfindən bir mənalı şəkildə qəbul olunmur.[3]

2. “İnsanların insanlara hakimiyyəti” mənasına olan demokratiyanın fars dilindəki adı “mərdumsalari”dir[4] və aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:[5]

a) Siyasi azadlıqlara, xüsusilə əqidə azadlığına, söz və mətbuat azadlığına, ictimai azadlıqlara ehtiram qoyulması;

b) Camaatdan ibarət olan arxaya malik olmaq və islahat icad etmək üçün zor işlədilməməsi;

Demokratiya cəmiyyətin tənzim olunma (və idarə) üslubudur. Bu şərtlə ki, bütün zəruri dəyişiklikləri zor gücü işlədilmədən, inqilab olmadan qəbul etmiş olsun. Başqa sözlə desək, demokratiya cəmiyyətin idarə olunması üçün tənzim olunmuş bir nəzəriyyə, inqilabların islahatlara çevrilməsi üçün təsirli bir üslubdur.

v) Zülmkarlığın, diktatorluğun qarşısını almaq və iqtidar problemlərinin həll etmək üçün bir vasitədir.

Bura qədər demokratiya üçün sadaladığımız xüsusiyyətlər məqbul və bəyənilən xüsusiyyətlərdir və zahirdə ictimai-siyasi məsələlərlə əlaqədar İslamın nəzəriyyələri ilə təzadlı deyildir.

q) Bu gündə qəlb ölkələrində qəbul olunan və “bəşər hüquqları” adı ilə ünvanlanan demokratiyanın digər xüsusiyyətlərindən biri də camaatın istəklərini heç bir qeyd-şərt olmadan qəbul etməkdir, hətta əgər bu istəklər insani kəramətlər və insaniyyətlə müxalif olsa da belə. O cümlədən, hemoseksologiyanın qəbul olunması və sair. Belə ki, bu xüsusiyyət qəti olaraq İslamın qəbul etdiyi demokratiyadan deyildir. Ümumiyyətlə, peyğəmbərlərin göndərilməsinin əsas hədəfi bəşərin bu kimi yersiz istəkləri mübarizə aparmaq, onların insani kəramət və ləyaqətə doğru sövq edilməsi olmuşdur.

Bundan əlavə, Quranda əksəriyyət məzəmmət olunmuşdur.[6] Elə əksəriyyət ki, peyğəmbərlərin bəşəriyyəti səadətə, hidayətə və kamala doğru çağırışdan ibarət olan dəvətlərini öz istəklərinə müxalif görür və əql və düşüncələrini işə salmadan onlarla müxalifətə qalxırdılar.

Yuxarıdakı müqəddimələrə diqqət yetirməklə İslamın demokratiya ilə əlaqədar nəzəriyyəsini araşdırırıq:

1. Birinci nəzəriyyə budur ki, əsasən din və demokratiya bir-biri ilə zidd olan iki məfhumdur və onların arasında heç bir əlaqə, uyğunluq yoxdur. Çünki, demokratiya siyasət və hökumət məsələlərində istifadə olunan bir üslubdur və dinin də siyasi məsələlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Bu, dinin siyasətdən ayrı olduğuna inananların nəzəriyyəsidir. Çünki, onların nəzərində dinin həddi-hüdudu və miqyası insanın şəxsi işlərində, onun Allah ilə əlaqəsində, axirətə etiqadda həsr olunur və ictimai-siyasi məsələlərə heç bir aidiyyəti yoxdur.

2. Başqa bir nəzəriyyə budur ki, bu iki məfhumun arasında tam təzad – paradoks vardır, onların bir-biri ilə heç bir uyğunluğu yoxdur. Çünki, demokratiya camaatın fikir və rəylərinə mütləq dəyər verir və bu, demokratiyanın məfhumundan heç bir vəchlə ayrıla bilməz. Halbuki İslam camaatın rəyi üçün belə bir mütləq rəyi qəbul etmir. Misal üçün, əgər camaatın əksəriyyətinin rəyi dinin həmin cəmiyyətdə hakim olmaması əsasında olsa, bu nəzəriyyə demokratiya tərəfindən qəbul olunur, amma İslamda qəbul olunmur.

Burada iki dəstə yerləşir: bir tərəfdə şəriətə iltizamlı olanlar qərar tutur. Belə ki, onlar adi camaatın rəy və nəzəriyyələri üçün heç bir dəyər vermir. Digər tərəfdə isə dinlə mübarizə aparanlar dayanır və inad üzündən dinin hakimiyyətdə olmasını görmək istəmirlər. Birinci dəstə dini himayə etmək, dini hökuməti dəstəkləmək mövqeyində dayanaraq demokratiyaya zidd olan bir nəzəriyyəyə sahib olmaqla bu ikisini bir yerə cəm edə bilmir. İkinci qrup isə demokratik hakimiyyətə inanır və dini, demokratiya ilə ziddiyyətdə görür.

3. Üçüncü nəzəriyyə budur ki, İslamın demokratiya ilə nə kamil ziddiyyəti var, nə də onunla tam uyğundur. Yəni din ilə demokratiyanın əlaqəsi ümum-xüsus əlaqəsidir. (Yəni bəzi məsələlərdə hər ikisi müştərəkdir, bəzi məsələləri islam qəbul edir, demokratiya yox, bəzilərini isə demokratiya qəbul edir, amma islam yox). Bu nəzəriyyəyə əsasən, demokratiyanın müxtəlif növləri vardır ki, onların bəziləri dinin ziddi, bəziləri də dinidir və dini demokratiya İslam tərəfindən qəbul olunur. Demokratiyanın bu növünün mahiyyətcə sair demokratiyalar ilə təfavütü yoxdur. Bu növün yeganə xüsusiyyəti onun dini yönə malik olmasıdır.

İmam Xomeyninin (r) nəzərindən demokratiya

İslam respublikası qalibində dünyanın ən demokratik ölkələrindən birinin əsasını qoyan İmam Xomeyni (r) dini mərcəiyyət məqamında İranda İslam respublikasının əsasını qoymaqla sübut etdi ki, İslam ilə demokratiyanın nəinki ziddiyyəti yoxdur, üstəlik bu ikisi bir-biri ilə cəm oluna bilər və camaatın rəyinə arxalanmaqla cəmiyyətin idarə edilməsində İslam ən demokratik bir üslubdur.

Əgər demokratiyanın tərifində “o bir üslubdur ki, onun əsasında insanların öz hakimlərini (rəhbərlərini) seçməkdə, onları işdən, vəzifədən götürməkdə, eləcə də öz tale və müqəddəratlarını təyin etməkdə özlərinin azad iradələri rol oynayır və həqiqətdə bu, əksəriyyətin rəyi əsasında olan hökumət üslubudur” desək, bu mətləb imam Xomeyninin (r) nəzəriyyələri ilə təzadlı deyildir. O cənab bu barədə buyurur: “Burada millərin rəyləri hökmranlıq edir. Hökuməti öz əlinə alan məhz bu millətdir... Millətin hökmündən kənara çıxmaq heç birimiz üçün caiz deyildir və qeyri-mümkündür.” [7]

Camaatın öz müqəddəratını təyin etməkdəki əsas rolu İmam Xomeyninin (r) dövlətə, parlament nümayəndələrinə və sairlərə xəbərdarlıq etdiyi zaman tamamilə müşahidə olunur.

O cənab Milli Məclis nümayəndələrinə tövsiyə edərkən buyurmuşdu ki, millətin yolunun əksinə hərəkət etməsinlər. O daha sonra buyururdu: “Əgər öz meyllərinizə müvafiq olaraq demokratiyaya əməl etmək istəsəniz (bilin ki,) demokratiya budur ki, əksəriyyətin rəyi, özü də belə (yüksək səviyyədə) olan əksəriyyətin rəyi mötəbərdir. Əksəriyyət nə desə, onların rəyləri möhtərəmdir, hətta onların öz zərərinə olsa belə. Siz onların qəyyumu deyilsiniz ki, onlara “filan iş sizin zərərinizədir, biz bu işi görmək istəmirik!” - deyəsiniz. Siz sadəcə onların vəkilisiniz.” [8]

Bu sözlər tam aşkar şəkildə imam Xomeyninin (r) (demokratiya barədə) əqidəsini bəyan edir. O, inanırdı ki, hər bir cəmiyyətin və hər bir millətin üzvlərinin taleyinin təyin olunması onların öz əlləri ilədir və öz rəylərinə bağlıdır. O cənab həm də  inanırdı ki, “İslamda demokratiya mövcuddur və İslamda insanlar həm əqidə bəyanında, həm də əməldə azaddır, bu şərtlə ki, hilə və məkr işlətməmiş olsunlar.” [9] İran İslam hökumətinin rəhbərinin əqidəsi Əsas Qanunda da cilvələnir.

İslam respublikasının Əsas Qanunda İslamla demokratiyanın qarşılıqlı əməkdaşlığı aşkar şəkildə görünür. Belə ki, bu ölkənin Əsas Qanununda dini hökumətlə demokratik hökumət bir-birindən ayrı olan iki şey deyildir; əksinə bu ikisi bir-biri ilə təyinedici və şərtləndirici rabitəyə malikdirlər. Hətta demək olar ki, Əsas Qanunun məntiq və ruhuna uyğun olaraq İslam hökuməti mütləq şəkildə demokratik hökumətdir. Bəlkə də buna görə İslam respublikasının banisi belə bir quruluş üçün “İslami hökumət” ünvanının seçilməsi ilə müvafiq olmadı, onun “İslam respublikası” adlandırılmasına israr etdi.

İslam Respublikasının Əsas Qanununun 3-cü fəslinin 19 və 23-cü maddələrində “millətin hüququ” ünvanı ilə (bu, bəyan və əqidə azadlığı, siyasi azadlıq, partiya fəaliyyəti, mətbuat azadlığı, bütün insanların qanun qarşısında bərabərliyi və sair kimi bəndlərə şamildir), eləcə də 5-ci fəslində “millətin hakimiyyət haqqı” ünvanı ilə qeyd olunanlar İslamın demokratiya qarşısında tutduğu mövqeyi bəyan edir. [10] İslamdan bu cür çıxarış və onun dini mətn və mənbələrdə dəstəklənən demokratiya ilə əlaqəsi həm ayə və rəvayətdən, həm də Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in və imam Əli (əleyhis-salam)-ın hökumətlə əlaqədar sirə və davranışından əldə olunur.

Quranda Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-ə xitabən buyurulur:

وَ شَاوِرْهُمْ فِی اْلاَمْرِ

“Bu işlərdə onlarla məşvərət et.” [11]

Bir ayədə isə məşvərət etməyi namaz qılmaqla yanaşı qeyd edir.[12]

Əqidə azadlığı ilə əlaqədar buyurur:

فَذَکِّرْ اِنَّمَا اَنْتَ مُذَکِّرٌ، لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ

“Belə isə, sən xatırlat, öyüd-nəsihət ver, çünki sən sadəcə öyüd-nəsihət verənsən və onlara hakim deyilsən.”[13]

Nümunə ünvanı ilə qeyd etdiyimiz bu ayələr camaatın öz taleyini həll etməkdə ciddi iştirakını, yaşadıqları cəmiyyətin işlərində şərik olmalarını, həmçinin əqidə azadlığını, mədəni azadlıqlarını, o cümlədən bəyan və sair azadlığını bəyan edir.

Məsumların (əleyhimus-salam) rəftar və davranışı da həmin müddəanı isbat edir. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) besətin əvvəllərində Mədinəyə hicrət etdiyi zamana qədər hökumət təşkil etmək üçün qanuni haqqa malik olsa da, amma bu işi Mədinədə gördü. Çünki Mədinə əhalisinin ümumxalq istəyi  belə bir şey idi ki, bu da camaatla beyətdə həyata keçdi. [14]

Eləcə də “Qədir” və sair kimi rəvayətlərə uyğun olaraq imam Əli (əleyhis-salam) Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-dən sonra ilahi vilayət və rəhbərlik haqqına malik olsa da, yalnız camaatın əksəriyyətinin razılığını gördükdə (Peyğəmbərin vəfatından 25 il sonra) əməli vilayəti və hökuməti qəbul etdi.

O həzrət camaata xitab edərək buyururdu: “Mənimlə, tarixin zalımları ilə danışıqda adət olan şəkildə danışmayın və elə fikirləşməyin ki, mənim qarşımda haqq söz deyilən zaman mənə ağır gələcəkdir... Belə isə, haqq sözü və ədalətli təklifləri əsirgəməyin.” [15]

Ölkənin idarə edilməsində məşvərət əsasında qərar çıxarmaq və bu məqamda başqaları ilə şərik olmaq imam Əli (əleyhis-salam)-ın siyasət və proqramların başında dayanırdı. Bu da camaatın öz taleyinin və müqəddəratın həll edilməsində şərik olması, yəni bütün qərar qəbul edilmələrdə iştirak etmələri deməkdir. Buna əsasən, müəyyən hallarda əksəriyyətin rəyi qanuni olmasa da, amma əksəriyyət hökumətin qurulma sahələrində öz məqbuliyyətləri, yaxud hökumətin zühura çatdırmaları kimi rolu ifa edə bilərlər.

İslam nəzərindən camaatın öz taleyini həll etmək haqqı vardır və İslami hökumət sayəsində fərdi və ictimai azadlıqdan bəhrələnirlər.

İslam, qərb məfkurəsində olan demokratiyanın bəzi ünsürlərini qəbul etmir; o, əksəriyyətin rəyi insani kəramətlə təzadda olan hallardır. Amma demokratiyanın digər ünsürləri, onda mövcud olandan daha yüksək və gözəl şəkildə İslamda mövcuddur. Deməli, nəinki din ilə demokratiyanın arasında heç bir təzad yoxdur, üstəlik İslamın daxilində ən mütərəqqi demokratiya mövcuddur.