Please Wait
5870
Əvvəla, müqəddəs islam dini bütün insanlarla, o cümlədən həyat yoldaşı, övlad, şagird və s. gözəl əxlaq və rəftarın tərəfdarıdır. Buna görə də Quran ayələrində və məsumların (əleyhimus-salam) rəvayətlərində gözəl əxlaqa və bəyənilən rəftara çoxlu tövsiyələr edilmişdir.
İkincisi: Əhli-beyt (əleyhimus-salam)-ın göstərişlərinə diqqət yetirməklə insani rəftarın əsli və əsası olan gözəl əxlaqa malik olmaqla eyni zamanda insan gərək ehtiyatlı olsun ki, bu gözəl əməldə normal həddən xaric olmasın. Yəni, bu əməldə orta mövqedə olmaq lazımdır ki, başqaları tərəfindən sui-istifadəyə səbəb olmasın. Başqa sözlə desək, haqq-həqiqət ilə yanaşı olan gözəl əxlaq başqalarının sui-istifadəsinə mane olmamalıdır. Əlbəttə, diqqət yetirmək lazımdır ki, kobud rəftar və yaramaz əxlaqın übühhət, heybət və əzəmətlə fərqi vardır. Bu ikisinin arasında fərq qoymaq və nəticə etibarı ilə məhəbbət və gözəl əxlaqın həddini-hüdudunu tanımaq və riayət etmək lazımdır.
Müqəddəs islam dininin bariz xüsusiyyətlərindən biri də bütün hallarda orta mövqedə, normal həddə olmaqdır. İqtisadiyyatda, siyasətdə, ictimaiyyətdə, başqaları ilə rəftar və davranışda və s. bu həddə riayət edilməlidir.
İnsanların əksəriyyəti fikirləşir ki, gözəl əxlaq və davranışa sahib olmaq və hazırkı terminlə desək, “ictimai olmaq” bununladır ki, insan hamını özü ilə dost etsin. Misal üçün, bəzi məsihilər öz dinlərini bəşəriyyətə məhəbbət simvolu kimi təqdim və iddia edirlər ki, kamil insan o kəsdir ki, yalnız məhəbbətə malik olsun. Bəzi Hindistan dinləri də sırf məhəbbət qanununun tərəfdarıdırlar.
Halbuki, təkcə məhəbbət və gözəl əxlaq kifayət deyildir, əksinə haqq və həqiqət hissi ilə yanaşı olan məhəbbət başqalarının sui-istifadəsinin qarşısını ala bilər. İslam məhəbbət dinidir və Qurani-məcid Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-i “Bütün aləmlərə rəhmət” ünvanı ilə təqdim etmişdir.[1] Quran mömin şəxslərə də göstəriş verir ki, camaatla gözəl davranıb rəftar etsinlər.[2] Əgər nadan və cahil insanlar onlara ihanət və hörmətsizlik etsələr, onlara göz yumub keçsinlər.[3] Quranın göstəriş verdiyi məhəbbət bu mənaya deyildir ki, qarşı tərəfin istək və meyllərinə uyğun rəftar edək və insanları öz meyllərində tam azad qoyaq, yaxud onların istəklərini təsdiqləyək. Əksinə, islam həmişə həyatın bütün sahələrində haqqa tərəfdarlıq ilə müvafiqdir. Həyat yoldaşı, şagird, övlad və s. ilə münasibətlərdə və rəftarlarda bu prinsipə riayət etməyə tövsiyə edir.
Möminlərin xislətləri sadalanan bəzi rəvayətlərdə deyilir: “Möminin xüsusiyyətlərindən biri budur ki, haqqı hətta düşmənindən belə, qəbul etsin; batili hətta dostundan (təqdim olunsa) belə, rədd etsin.”[4]
İnsan əgər ictimai rəftar və davranışlarda belə əməl edərsə, həm islamın qəbul etdiyi bir üsluba malik olmuş, həm də başqalarının sui-istifadəsinin qarşısını almış olur. Çünki başqaları ya həqiqi istəklər və təvəqqelərə malikdir və onların qəbul edilməsinə haqlıdırlar, ya da öz rəftar və davranışlarında başqasının gözəl əxlaqından sui-istifadə etmək qərarındadırlar və nahaq və yersiz istəkləri tələb edirlər. Sizin haqq əsasında olan rəftar və davranışlarınız ilə öz istəklərinə çatmadıqları halda, misal üçün, əgər bir şəxs sizin gözəl rəftarınızdan istifadə etməklə sizə və ya başqalarına ehtiramsızlıq və təhqir etmək, sizin və ya başqalarının bir haqqını tapdalamaq istəyirsə, hətta sizə ən yaxın insan olsa da belə, gərək onun qarşısında dayanasınız. Bundan əlavə, həqiqi məhəbbət odur ki, insanın xeyri və məsləhəti onda olsun. Çox hallarda tədbir üzündən olmayan, fikirləşmədən əncam verilən gözəl rəftar və məhəbbətlər həmin şəxslə düşmənçiliklə nəticələnir.[5]
İmam Baqir (əleyhis-salam) buyurur: “Ən pis ata o kəsdir ki, övladlarına ehsan və məhəbbətdə həddi keçmiş olsun.”[6]
Əlbəttə, bu iş insanların kobud əxlaqlarına və bəzi hallarda təkəbbür üzündən olan rəftar və davranışlarına səbəb olmamalıdır; əksinə, insan bacardığı qədər gözəl rəftar və davranışa malik olmalı və camaatın istəklərinə müsbət cavab verməlidir.
Deməli, ümumi şəkildə haqq əsasında olan rəftar və davranışlarda normal vəziyyət həmişə dəstəklənir. Bəzi rəvayətlərdə təkid edilir ki, insan özünün tabeçiliyində olan şəxslər ilə (həyat yoldaşı, övlad və s.) mehriban rəftar etməlidir.[7]
İmam Zeynul-abidin (əleyhis-salam) kiçiklərlə rəftar barəsində buyurur: “Kiçiyin haqqı budur ki, elm öyrətdiyin zaman ona rəhm edəsən, xətalarından güzəştə gedib üstünü örtəsən, onlarla müdara edib kömək göstərəsən.”[8]
Hər bir halda münasibətlərdə orta həddə riayət edilməlidir. Aydındır ki, həmişə orta səviyyədə, ifrat və təfritdən uzaq olan bir yolu ayırd etmək asan deyildir və çox hallarda onu tapmaq üçün mütəxəssislərlə məşvərət etmək və onların nəzərlərindən istifadə etmək lazımdır.
[1] “Ənbiya” surəsi, ayə: 107
[2] “Bəqərə” surəsi, ayə: 83
[3] “Fürqan” surəsi, ayə: 63
[4] Məclisi, Məhəmməd Baqir, “Biharul-ənvar”, 64-cü cild, səh. 310
[5] Mütəhhəri, Mürtəza, “Əli (əleyhis-salam)-ın cazibə və dafiəsi”, səh. 10-13
[6] Yəqubi, Əhməd ibni Əbi Yəqub ibni Cəfər ibni Vəhəb, “Tarixi Yəqubi”, 2-ci cild, səh. 320, Beyrut, “Darus-sadir”, bi. ta
[7] Kuleyni, Məhəmməd ibni Yəqub, “Kafi”, 4-cü cild, səh. 11
[8] “Töhəful-üqul”, 1-ci cild, səh. 270, “Camieyi müdərrisin” nəşriyyatı, Qum, 1404-cü hicri qəməri il
وَ اَمَّا حَقُّ الصَّغِيرِ فَرَحْمَتُهُ وَ تَثْقِيفُهُ وَ تَعْلِيمُهُ وَ الْعَفْوُ عَنْهُ وَ السّتْرُ عَلَيْهِ وَ الرِّفْقُ بِهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ