Nə vaxta qədər ki, peyğəmbər (s) müsəlmanların arasında var idi, müsəlmanlar zahirdə də olsa, öz vəhdətini qoruyub və onun ətrafında hərəkət edirdilər.

Peyğəmbər (s) yovmud- darda necə ki inzar hədisini buyurdu, özünə dəvət edəndən sonra 13 yaşında olan imam Əli (ə)- ı öz vəsisi xəlifəsi tanıtdırıbdır. Digər münasib vaxt və fürsətdə də buna təkid edir və müsəlmanları ona tabe olmağa dəvət edirdi. Həccətül vidanın sonunda h. q. 10- cu ili zil- həccənin 18- i qədir- xumda rəsmən imam Əli– (ə)- ni camaata imam, rəhbər və vəli olaraq tanıtdırdı və onun üçün camaatdan beyət alındı və onun vilayəti ilahi nemət və dini kamilləşdirən və tamamlayan olaraq tanıtdıldı.[1] Hələ peyğəmbər (s)- in bədəni yerdə idi ki, müsəlmanlar, o həzrətin canişinliyi barəsində ixtilafa düçar oldular. Camaat iki dəstə oldular.

Bir dəstə bu dəstəni peyğəmbər (s)- in sifarəşinin müxalifi bilib və onları peyğəmbər (s)- in həqiqi canişini olaraq rəsmi tanımadıqlarına görə, onların bu işini tənqid etdilər. Onlar .Əli ibn Əbitalibin şiələri adı ilə məşhur oldular. O biri dəstə isə (tayfa və qəbilə təəssübünə görə)( zahirə baxdılar və dedilər:

Bizim üçün fərqi yoxdur, peyğəmbər (s)- in yeznəsi ya da onun qaynatası. İndi ki, bunlar hökümətə yetişiblər, rəsmiyyətləri var. Onlara itaət etmək lazım və onlara qarşı çıxmaq isə haramdır. O həddə çatdılar ki, dedilər: Hüseyn (ə) zəmanə xəlifəsinə (Yezid) qarşı qiyam etdiyinə görə, qanı hədər oldu.

Yezid səhv etdi və səhv ictihadından tövbə etdi. Buradan sünni və şiə dəstəsinə bölünmələr başladı.

Müaviyyə və Əli (ə) müharibəsindən sonra, xəvaric firqəsi yarandı. Bəni üməyyə və bəni Mərvan hökumətləri və onların bəni Abbasla müharibəsi və onların aradan getməsi, müzakirə, qapısının açılması təlim və öyrənmə, yunan və ibri dilində olan kitabların ərəb dilinə tərcüməsi və yəhudi və xristianların xəlifələrin saraylarına nüfuzu və onların camaat arasında islam alimi və hədis deyəni kimi tanınmalarından sonra, müxtəlif fikirlər islam aləmində yarandı. Elə bir vəziyyətdə ki, zalim hakimlərin təziqi, peyğəmbər (s)- in övladlarından dinin doğru təbliği və yayılması fürsətini almışdılar və onları qırağa qoyub saxta hədis deyənlərə isə meydan vermişdilər.

Ona görə də, risalət zəmanından uzaq olan və əməvilərin təlimlərindən doymuş camaat, Abbası sarayının təlimlərinə üz tutdular. Onlar da öz hökümətlərinin davam tapması üçün, firqə və məzhəb düzəltmək qapısını açdılar. Amma yenə də təbliğ, təlim və moizə meydan sulayanları, axirət yolunu kənara qoyub, dünya malı dalınca olan və özlərini xəlifələrin sarayına satan imamlar (ə)- ın bəzi şagirdləri idilər. Ona görə də, uzun illər idi, Cəfəri (ə) şiə məzhəbi hətta islam məzhəblərinin biri də olaraq, o biri məzhəblərin kənarında tanınmırdı.

72 firqəyə ayrılmaq və bölünməyin yaranması, o dəstələrin əməllərinin nəticəsi idi ki, səqifədə yığışıb, Üsamənin qo.unundan üz çevirdilər və peyğəmbər (s)- in Əli (ə) barəsində olan bütün vəsiyyətlərini, qədir xum hadisəsini və Əli (ə) ilə öz beyətlərini unudub və islam ümmətini islamın əsl təlimlərindən nə qədər məhrum etdilər.

Bir dəstə özlərini peyğəmbər (s)- in sünnəsinin ardıcılları bilib, amma xilafətlərinin başlanğıcında, islamı hədləri tətil etdilər və nəss müqabilində ictihad etdilər. bəziləri elan etdilər ki, peyğəmbər (s)- in zamanında iki mütə halal idi, mən onların hər ikisini haram edirəm: Nisa mütəsi (müvəqqəti evlilik) və həcc mütəsi (təmətöö ömrəsi ilə təməttö həcci arasında ehramdan çıxmaq).[2]

Bir az keçməmiş "Həyya əla xəyril əməl"i azandan çıxardı, ta camaat namazın əvəzinə Rum və İranla cihada getsinlər. Müstəhəbbi namazı camaatla qılmağı bildirdilər. Nəhayət Peyğəmbər dəstəmazını dəyişdirdilər, ta o da bu dəyişiklik adətindən kənarda qalmasın. Bir dəstə də peyğəmbər (s) sünnəsinin əvəzinə, xəlifələrin sünnəsinə boyun qoydular. Ələvi və şiələri müəyyən etmək üçün, Osmani dəstamaza təkid etdilər ta, Əli (ə) Fatimə (s) və onların çiələrinin nəslini kəssinlər. Şam vilayətinin camaatı, müsəlmanlar şam vilayətini fəth edəndən sonra yalnız əməviləri özlərinə islam simvolu bilirdilər. Müaviyyə onlar üçün Allah rəsulunun (s) xəlifəsi idi. Hansı ki, onun niyyəti bu idi ki, Allah rəsulunun adı yaddan çıxsın və peyğəmbər (s), Əli (ə) və Fatimə (s)- nin nəslindən ad da qalmasın. Ona görə də onun çirkin sünnəsi, yəni cümə namazlarının xütbələrində və digər rəsmi xütbələrdə, Əli (ə)- a lənət və söyüş Ömər ibn Əbdül- əzizin zamanına kimi qaldı və hidayət imamları axıra kimi, bir qırağda saxlanıldılar.

Yalnız bəni Üməyyə və bəni Abbasın bir- birilə müharibəsi və bəni Abbasın zahirdə özlərini ali Əli- dən (ə) və imam Sadiq (ə) kimi böyük şəxslər üçün təbliğ və təlim və tərbiyə meydanı müəyyən qədər açıldı və peyğəmbər (s)- in yazılmamış hədisləri, onların dililə açıqlandı və təfsir olundu. Quranın daxili mənaları aşkarlandı və islamın açıq hökümləri və əsl maarif xəzinəsi, bəyan olundu və şiə alimlərinin və onların şagirdlərinin səyi nəticəsində, sonrakı nəsillərə çatdırıldı. Amma Abbasilərin höküməti möhkəmlənəndən sonra, imamlara olan təziq başqa forma aldı. Onlar ya zindanda idilər, ya sürgün yerində və ya qoşun içində və təqiyyə etməyə məcbur. Digər tərəfdən elm, bilik və moizə alıb- satanlarının bazarı rövnəqləndi. Hər şəxs islam alimi, hədisçisi və mütehidi tanıtdırıldı. Və bir dəstəni öz ətrafına yığdı. O həddə çatdı ki, onların çoxalması xəlifələri də qorxuya saldı. Ona görə də rəsmi məzhəbləri dörd məzhəblədə, şafii hənbəli, maliki və hənəfidə məhdudlaşdırdılar. Əmr verildi ki, digər risalələr yığışdırılsın və onlar barəsində heç kəs danışmasın.

Xəlifələr və onların işçiləri arasında müxtəlif məqsədlərlə bu məsələyə əl atan müxtəlif dəstələr gözə çarpır:

1.     Əli (ə) və Fatimə (s)- yə kin və paxıllığı olan şəxslər, bu məsələni müxtəlif formalarda, hərçənd zəif formada, peyğəmbər (s)- in zamanında da edirdilər. sünni və şiə kitabları onları yazıbdır.

2.     Əsasən vəzifə və şöhrət əldə etmək üçün islam gətirib və fürsət axtaran şəxslər. Peyğəmbər (s) dünyadan gedəndən sonra, Əli (ə) peyğəmbərin dəfn işi ilə məşğul olan zaman, bu fürsəti əldə etdilər.

3.     O şəxslər ki, Məkkə fəth olunanda, canlarının qorxusundan iman gətirib və həmişə islamı təhrif və məhv etmək fikrində idilər. Əməvilər onların nəslindəndir.

4.     dini təhrif və müsəlmanları məğlub etmək fikrində olan, ərəb və yəhudilərdən olan münafiqlər.

5.     Əməvilərin sarayına yol tapıb və islam təbliğçisi, xətibi və hədisçisi adı ilə məşhurlaşan yəhudi alimləri, əməl meydanına girdilər.

6.     Daha çox mal, vəzifə və məşhur olmağı əldə etmək üçün, bir- biri ilə yarışan, nadanlar, vaizlər və saxta hədis düzəldənlər.

7.     Məsuliyyətsiz alim və fikir sahibləri ki, Quran və hədisi qazanc mənbəyi edib və məşhurlaşma və vəzifə dalınca olub və onların ustadı olan əhli- beytdən uzaqlaşdılar. Quran və peyğəmbər sünnəsindən məlumatları olmadan və ərəb dilinin qramatikası ilə dəqiq tanışlıqları olmadan, Quran və dinin təfsirinə başladılar. Və hər bir dəstə bir nəfərin və bir rəyi ardıcılı oldu.

8.     Sadə camaat ki, imtahan və fasilələrdən heç nəyi seçə bilməyib və imamlardan uzaqlaşdılar, Zeyd ibn Əli (ə)- nin diri olması (ki, cəsədi neçə müddət dar ağacında qalmışdı) və ya İsmayil ibn Cəfər (ə)- in diri olması (ki atası özü onu dəfn etdi) kimi səhv əqidələrə düçar oldular və onların imam olmasına inandılar.

9.     Babilik, bəhailik. Taliban və ...firqələri yaymaqla, islam ümmətini bir- birindən ayırıb və onları məhv etmək üçün, dünya zalımları və sehyunistlərin atdıqları addımlar.

Ona görə də, islam ümmətinin bölünmə səbəblərini daxili və xarici səbəblərə bölmək olar. Daxili səbəblər, məsələn: Əməvi və Abbasilər tərəfdən əhli- beytə[3] olan kin, həsəd və paxıllıq, camaatın nadanlığı və sadəliyi, vəzifə, Şöhrət, və ad- san qazanmağa olan meyl. Xarici səbəblər; məsələn: Yüz il müddətində peyğəmbər (s) hədislərini yazmağı qadağan etmək, ərəb qramatikasını bilməmək və Qurandan nəticə alma və oxunuşların müxtəlifliyi, islami kitablara çoxlu saxta hədislərin daxil olması, Quran və qeybi bilən məsum və pak əhli- beyt (ə)- dən uzaqlaşmaq, xəlifələr vasitəsilə peyğəmbər (s)- in sünnəsi qarşısında ictihad və öz başına rəy vermək, xəlifələrin bəzi firqə və məzhəblərdən himayət etmələri, imamları (ə) və onların şiələri kənara sıxmaq və onları təziq altında saxlamaq, bəzi yəhudi və xristianların islam dini üçün, meydan sulaması və camaata hakim olan susmaq.

Yəqinliklə deyə bilərik ki, bunların hər biri, bir formada islam və müsəlmanlarda təhrif və parçalanma nın yaranmasında təsirli olublar. Digərləri də özləri istəmədən ona tərəf çəkilib və onu ediblər. Qəti olan şey budur ki, müxtəlif nəzərlər və yolların içində, yalnız bir müstəqim və haq yol var. Digər yollar bu yola nə qədər uyğunlaşsalar, o qədər həqiqətə uyğun olacaqlar. Amma təhrif və xətalarla qarışsalar, batil sayılacaqlar.

Şiə və sünninin etiqadına əsasən hər bir təhrifdən qorunmuş Qurani- kərim və şiə və sünni arasında mütəvatir və səhih peyğəmbər (s) sünnəsi yolu ilə doğru və haqq yolu tanımaq mümkündür. Məsum imamların (ə) sünnəsi də bu qoğruluqda yerləşir.

Mənbələr:

1. Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl- mizan, cild 4, İslami nəşriyyat, Qum, səh 364- 365

2. Qummi Məşhədi, Məhəmməd ibn Məhəmməd Rza, Kənzud- dəqaiq, cild 4, hidayət nazirliyi çap müəssisəsi, çap 1, 1411, h. q. Tehran, cild 3, səh 417 və cild 4, səh 117

3. Musəvi, Şərəfuddin, tərcümə, İmami, Məhəmməd Cəhər, Haq axtaran və haqqı tanıyan, islami elmlər, çap 1, 1373, Qum.

4. Cavadi Amili, Abdulla, Təsnim təfsiri, cild 1, İsra, çap 1, 1378, Qum, səh 98- 99

5. Cavadi Amili, Abdulla, Quran Quranda, İsra, çap 2, 1378, Qum, səh 315- 350

6. Xosrov Pənah, Əbdül- Hüseyn, Yəni kəlam, Qum elmi hövzəsinin mədəni mütaliə və araşdırmalar mərkəzi, çap 1, 1379, Qum, səh 150- 239

7. Şəhristani, Seyid Əli, peyğəmbərlərin dəstəmazı, düşüncənin ucalması, çap 1, 1377, Məşhəd.

8. Əsğəri, Seyid Məhəmməd, Qiyas və..., Keyhan, çap 2, 1370, Tehran.

9. Qummi, Şeyx Abbas, Tətimətul- muntəha, Azadlıq xəbəri, çap 1, 1379, Tehran.

10. Ticani, Məhəmməd, Həqiqi əhli- sünnə, cild 1və 2, islami elmlər əsası, çap 3, 1374, Qum.

11. Nəqəvi, Seyid Məhəmməd Təqi, Qadir xütbəsinin şərh və təfsiri, Cəlil mədəni araşdırmalar mərkəzi, çap 1, 1374, Tehran.
    

    ---