Bu sual həqiqətdə beş hissədən ibarətdir:

1. Quranda Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) səhabələri təriflənmişdirmi?

2. Allah və Rəsulunun tərəfindən tərifə layiq görülən bir şəxsin və ya qrupun hər hansı qanunsuz əmələ batması, düz yoldan azmaları əsla mümkün deyildirmi?

3. İstinad etdiyiniz ayələr bütün səhabələrin isməti (günahsızlığı) ilə əlaqədar nəzərdə tutduğunuz məsələni isbat edirmi?

4. Şiələr səhabələrin Peyğəmbərdən sonra mürtəd olmasına inanırlarmı?

5. Səhabələrin Əbu Bəkrlə beyət etməsi onun xilafət məsələsində haqq olmasına dəlildirmi?

Bu məsələləri aşağıdakı tərtiblə izah edirik:

Amma Quranda Peyğəmbər səhabələrinin təriflənməsinə gəldikdə isə, bu məsələni biz də qəbul edirik: Allah-taala bir çox ayələrdə, o cümlədən işarə etdiyiniz ayələrdə səhabələri tərifləmişdir. Şiə alimlərindən hər hansı birinin bu gerçəkliyi inkar etmiş olmasını əsla güman etmirik. Amma bunun mənası o deyildir ki, həmin dövrdə və Peyğəmbərin həyatda olduğu xüsusi bir zamanda yaxşı əməl gördüklərinə görə Allah tərəfindən tərifə layiq görülmüş olan müəyyən şəxslər və ya qruplara ömürlərinin axırına qədər zəmanət verilmiş olsun və o zəmanətə istinad etməklə ömürlərinin axırına qədər hər nə pis əməl də görsələr, Allah tərəfindən cəzaya düçar olmasınlar və ya camaat tərəfindən tənqid edilməsinlər! Nəinki möhtərəm səhabələrə, hətta Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) kimi böyük bir şəxsiyyətə də belə bir zəmanət verməmişdir. Allah-taala Quran-kərimdə buyurur: “Əgər Peyğəmbər Bizə yalandan bir şey aid etsəydi, Biz onu qüdrətlə tutar, sonra onun qəlbinin əsil (şah) damarını qırardıq və sizdən heç biriniz belə bir cəzaya mane ola bilməzdi!” Sonra buyurur ki, “bu, pəhrizkar şəxslər üçün ibrət dərsidir.”[1] Allahın əmri ilə Peyğəmbəri özlərinə ülgü qərar verən bütün müsəlmanlar, xüsusilə səhabələr bu ayəyə diqqət yetirməklə ondan sui-istifadə etməyi heç vaxt özlərinə icazə verməməlidirlər. Çünki Allah-taala, camaatın əqidəsi ilə əlaqədar olan işlərdə hətta Öz Peyğəmbərinə belə güzəştə getmədiyindən, qəti şəkildə demək olar ki, səhabələr barəsində də bundan daha şiddətli rəftar edəcəkdir.

Bəni-İsrail qövmü barəsində də bunun oxşarı olan hadisə baş vermişdi: Allah-taala müxtəlif ayələrdə “siz bütün dünya xalqları arasında Allahın seçilmiş bəndələrisiniz”[2] deyə onlara elan etsə də, başqa ayələrdə onları çox şiddətli şəkildə danlamış, məzəmmət etmiş və onların “məlun şəxslər”,[3] “zalım insanlar”,[4] “səfeh şəxslər”[5] və “fasiq insanlar”[6] olduğunu bildirmişdir.

Xüsusilə əhli-sünnətin nəql etdiyi aşağıdakı rəvayətə diqqət yetirsək belə bir hadisənin bizim ümmətimiz barəsində də təkrar olunmasına ehtimal verilmirmi?! Orada deyilir ki, “Bəni-İsraildə baş verən hər bir hadisə bu ümmətdə də mütləq baş verəcəkdir!”[7]

Sizcə, şənbə günündə balıq tutduqlarına görə Musa peyğəmbərin səhabələri çox şiddətli cəzalara layiq görüldüyü halda,[8] Peyğəmbər səhabələrinin ondan daha mühüm olan məsələlər, o cümlədən ondan sonrakı xilafət məsələsi barəsindəki səhv əməllərindən güzəştə getmək Allahın ədaləti ilə uyğun ola bilərmi?!

Qurana diqqət yetirməklə sualınızın ikinci hissəsinin də cavabı aydın olur. Quranda hər hansı bir qrupun təriflənməsi onların hamısının ömürlərinin axırına qədər mütləq düz yolda qalacaqlarına dəlil ola bilməz. Amma cavabın daha da aydın olması üçün sizin istinad edərək xüsusi nəticə aldığınız ayələri araşdırırıq:

Birincisi: “Ə’raf” surəsində gələn  və sizin nəzərdə tutduğunuz ayədən qabaq bəyan olunan hadisəni – Bəni-İsrail və həzrət Musa (əleyhis-salam)-ın hadisəsini diqqətlə mütaliə etsəniz, o həzrətin səhabələrinin ömürlərinin əvvəlindən axırına qədər baş verən hadisələrdə elə dəlillərlə qarşılaşacaqsınız ki, bəlkə də heç bir cavab vermədən bu ayəni istinad etdiyiniz mənbələr sırasından çıxaracaqsınız! Bu ayələrdə Musanın öz qövmü arasında olmadığı qısa müddət ərzində onların danaya pərəstiş etmələri bəyan edilir.[9] Həmçinin, ayənin davamında Musa ilə Harun (əleyhiməs-salam)-ın mübahisəsi və yalnız bu iki şəxsin ilahi imtahandan başı uca çıxması izah edilir.[10] Ondan sonra hətta Musa peyğəmbərin səhabələri arasından seçilmiş yetmiş şəxs də “səfehlər” deyə yad edilir ki, bunlar da ilahi əzaba (saiqəyə) düçar oldular.[11] Ayənin axırında deyilir ki, yalnız iman gətirən şəxslər Peyğəmbəri təzimlə yad edir, ona kömək göstərir və Qurana tabe olurlar. Yalnız bu şəxslər nicat tapanlardır.[12]

Şübhəsiz, bu ayələrin bəyanı sadəcə camaatın başını qatmaqdan ibarət olan əhvalat nəql etmək deyil; əksinə buna görədir ki, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in səhabələri ondan ibrət dərsi alaraq Bəni-İsrailin başına gələn hadisələrə düçar olmasınlar. Təəssüflər olsun ki, müsəlmanların bəziləri ondan öyüd-nəsihət almamışdır. Belə ki, onun bir nümunəsi Peyğəmbərin mübarək ömrünün axırlarındakı vəsiyyət hadisəsinə aiddir ki, onun sənədləri qeyd olunacaqdır. Siz o hadisəni Peyğəmbər barəsində ehtiram hesab edirsiniz, yoxsa hörmətsizlik?!

İkincisi: “Ali-İmran” surəsinin 172-173-cü ayələrində də tədqiqat apardıqda başa düşürük ki, bu ayə üç mərhələyə nəzər yetirir. Belə ki, əvvəlcə səhabələr “Ühüd” müharibəsindən qaçdıqlarına görə məzəmmət olunurlar, lakin sonradan Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in göstərişinə tabe olduqlarına görə təqdirə layiq görülürlər. Amma mühüm məsələ budur ki, yuxarıdakı ayədə aşkar şəkildə deyilir ki, onlara vədə verilən əcr və savab yalnız yaxşı işlərinin və təqvalarının davam etdiyi surətdə onlara veriləcəkdir. Bu da bizim əqidəmizdir. Yəni səhabələr ömürlük olaraq Allah tərəfindən olan himayədən bəhrələnməmişlər, əksinə hər vaxt pəhrizkar olub yaxşı əməl görsələr, onlara ilahi rəhmət şamil olar, bundan qeyri hallarda isə bu haqqa malik deyildirlər.

Üçüncüsü: Sizin istinad etdiyiniz şeylərdə – “Ənfal” surəsində bəyan olunur ki, “Allah-taala səhabələr arasında ülfət və mehribançılıq qərar vermişdir. Həm də deyilir ki, əgər siz yer üzündə olan bütün mal-dövləti infaq etsəydiniz də, heç bir ülfət bərqərar edə bilməzdiniz!” Bunun özü də səhabələr arasında ixtilafın varlığını göstərir ki, Allahın fəzl və mərhəməti ilə ittihada çevrilmişdir. (Onlar gərək tam mənada ehtiyatlı olsunlar ki, Bəni-İsrail kimi Allahın onlara verdiyi mərhəmət ilahi əzaba çevrilməsin). “Ənfal” surəsinin sonrakı ayələrində[13] həmin mətləbə işarə olunur. Belə ki, insanlar daim öz əməlləri səbəbi ilə bəzən ruhi yüksəlişə malik olur, bəzən də tənəzzülə uğrayırlar. Belə ki, Allah-taala Peyğəmbər səhabələrindən olan bir insan üçün müəyyən bir dövrdə elə bir dəyər qərar vermişdir ki, onlardan təkcə biri on nəfər müşrikə bərabər qərar verilmişdir. Amma sonralar və elə Peyğəmbərin həyatında bu işin dəyəri azalmış və onlardan hər biri yalnız düşmənlərdən iki nəfərin qarşısında qərar vermişdir. Onlara xatırlatmışdır ki, “siz dünya həyatını axirət həyatından irəli keçirmişsiniz, az qalırdı ki, sizə böyük bir əzab nazil olsun.” İndi əgər bir şəxs Peyğəmbərin vəfatından sonra da böyük səhabələrin müəyyən qədər tənəzzülə uğrayaraq geriləmiş olmasına inansa, bu əqidə yuxarıdakı ayələrin məzmunu ilə ziddiyyətlidirmi, yoxsa belə bir tənəzzülə uğramanın mümkünlüyü dəqiq olaraq ilahi ayələrin məzmunu ilə uyğun gəlir?!

Dördüncüsü: “Ali-İmran” surəsinin 110-cu ayəsində – sizin bəyan etdiyiniz kimi – bir neçə məsələyə diqqət yetirmək lazımdır: Birincisi budur ki, Peyğəmbərin ümmətinin məcmusunun ən yaxşı ümmət olmasında şəkk yoxdur. Amma bu mövzu sizin müddəanızı sübuta yetirə bilməz. Çünki digər peyğəmbərlərin də vəfatından sonra onların ardıcılları arasında kəskin ixtilaf yaranmış, bəzən bir-biri ilə müharibə apararaq bir-birini qətlə yetirilmişlər.[14] Hətta bu ixtilaflar nəticəsində onların dinlərindən quru bir addan başqa heç nə qalmamışdır. Amma bu ümmət arasında çoxlu ixtilaf yaranmasına baxmayaraq, bu məsələ dini meyarların hamısının aradan getməsinə səbəb olmamışdır.

Nümunə üçün: Bu ümmət həzrət Peyğəmbər, Quran, namaz, qiblə, oruc, həcc, cihad, infaq və s. məsələlərdə bir-biri ilə yekdil fikirdə olmuş, yüksək dəyərləri indiyə qədər qoruyub saxlamışlar. Buna görə də müsəlmanların mədəni mirası digər dinlərin hamısından artıqdır. Bunun özü də təklikdə İslam ümmətinin ən üstün ümmət olması fikrini dəstəkləyir. Siz hansı bir dində həcc kimi bir əzəmətli mərasim tapa bilərsiniz?!

Bu ayədəki digər incəlik budur ki, ondan sonrakı bir neçə ayədə[15] həmin xüsusiyyətlər kitab əhlinin barəsində də zikr olunur və deyilir ki, onların imanı var idi, gecə ibadətlə məşğul olur, əmr be məruf edirdilər... Amma bu xüsusiyyətləri onların həmişə haqq yolda olmasına dəlil hesab etmək olmaz. Belə ki, yuxarıdakı ayədə irəli sürülən meyarlar əsasında əməl etdikləri surətdə müsəlmanlar ən yaxşı ümmət olacaqlar. Amma əgər nümunə üçün, zahirdə müsəlmanlardan olan bir çoxları əmr be məruf, nəhy əz münkər etmək əvəzinə Peyğəmbərin övladı imam Hüseynlə mübarizəyə qalxıb onu şəhadətə yetirsələr, yenə də onlar ən yaxşı ümmət hesab oluna bilərmi?! Bunu da bilirik ki, bu ayə təkcə səhabələrə deyil, bütün müsəlmanlara aiddir. İslamın zühur etdiyi dövrlərdən indiyə qədər müsəlmanların arasında çox ağır və güclü müharibələr baş vermişdir. Misal üçün, “Siffeyn” müharibəsində döyüşən tərəflərdən birində – İmam Əli (əleyhis-salam)-ın tərəfində Əmmar və sair, qarşı tərəfdə isə Müaviyə, Əmr As və sair var idi və bunların hamısı da səhabə idilər! Sizdən soruşuruq: hər iki ordu bu şərif ayənin nümunəsi ola bilərmi?! Bu halda heç bir haqq batildən seçilə bilməz! Yaxud o ordudan hər birini “ən yaxşı ümmət” ünvanı ilə dəyərləndirə bilərikmi?!

“Ənfal” surəsinin 64-cü ayəsi ilə əlaqədar təfsir alimləri arasında bəhs vardır: Yəni görəsən, ayənin mənası budurmu ki, “Allah-taala Öz Rəsulunu və möminləri qoruyub saxlayandır”, yoxsa “Allah və möminlər Peyğəmbərin arxasıdır”?![16] Amma əgər hətta sizin istinadınız ola bilən  bu mənanı qəbul etsək, onda ayənin davamında buyurulan “mənittəbəkə minəl-mu’minin – sənə tabe olan möminlər” hissəsinə əsasən yalnız Peyğəmbərə tabe olanlar onun arxası sayıla bilər, nəinki, bəzən Peyğəmbərin əmr və fərmanına qarşı itaətsizlik edən hər bir səhabə. Bu mövzunun oxşarı Peyğəmbərin həyat yoldaşlarının bəzilərini təhdid edən digər ayələrdə də gəlmişdir.[17] Burada Allah-taala buyurur: “Əgər siz iki qadın Peyğəmbərin əleyhinə əlbir olaraq iş görsəniz, Allah Rəsulunun köməyi və arxasıdır, bundan sonra Cəbrəil və (səhabələrin hamısı yox, təkcə) saleh möminlər və mələklər onun arxası olacaqdır.”[18]

İşarə etdiyiniz axırıncı hal “Fəth” surəsinin bir ayəsidir. Onda Peyğəmbərin səhabələri üçün müəyyən xüsusiyyətlər bəyan etməkdən əlavə, daim iman və yaxşı əməl sahibləri olan insanlar üçün ilahi mükafat nəzərdə tutulur. Sizin əqidənizcə, daim imanlı və yaxşı əmələ sahib olan, amma “Ühüd” və “Hüneyn” müharibəsi zamanı müharibə səhnəsindən fərarilik edənlərin hamısı ayədə buyurulan اَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ “kafirlərə qarşı şiddətli” sayılırmı?! Yaxud Əli (əleyhis-salam)-ın əleyhinə qiyam edərək qanlı müharibələr törədənlərə, habelə Peyğəmbərin yeganə övladı olan Fatimeyi-Zəhraya qarşı hörmətsizlik edən və onu şəhadətə çatdıran şəxslərə  رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ “öz aralarında rəhmli olanlar” ünvanı aid oluna bilərmi?! Dünyapərəstliyə uyan, vəzifə. şan-şöhrət davası edən və dünya malı cəm etməyə qərq olan, özləri üçün yaşıl sayırlar düzəldən səhabələr یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللهِ وَ رِضْوَانًا Allah tərəfindən fəzl, mərhəmət və Onun razılığını istəyənlər” ola bilərlərmi?!

Maraqlıdır ki, həmin surənin 6, 11, 12 və 15-ci ayələrinə nəzər saldıqda zahirdə müsəlman olan bəzi şəxslərin Allah tərəfindən məzəmmət olunmasını görürük.

Deməli, səhabələrin mədhi ilə əlaqədar sizin istinad etdiyiniz ayələri biz də qəbul edirik, amma heç bir vəch ilə iddia edib “onlar hər növ eyib və nöqsandan uzaq idilər, onların əməlləri barəsində heç bir tənqid etməyə haqqımız yoxdur!” demək olmaz.

Bunu da qeyd edək ki, Allah-taala çoxlu ayələrdə səhabələri tərifləmiş, bunun müqabilində isə bir çox ayələrdə onları məzəmmət etmişdir. Misal üçün, onların “Ühüd” müharibəsində fərar etmələrinin dəlili bəzi səhabələrin işlətdiyi günahlar kimi qeyd olunur.[19] Başqa yerlərdə qeyd olunur ki, səhabələrin arasında olan bəzi şəxslər müharibə qənimətlərinin Peyğəmbər tərəfindən bölüşdürülməsinə dair eyib tuturdular, əgər onlara qənimət çatsaydı, razı və xoşnud olur, əks halda o həzrətə qəzəblənirdilər![20] Çox hallarda onların bəziləri müxtəlif bəhanələr gətirməklə Peyğəmbərin göstərişlərindən imtina edir, o Həzrətin verdiyi müjdələri (nəuzu bllah) yalan hesab edirdilər![21] Buna əsasən, Allah-taala da bütün səhabələri eyni səviyyədə qoymamışdı; əksinə onlardan bəziləri fasiq idilər və sözünün qəbul edilməməsi ilə əlaqədar Allah müsəlmanlara xəbərdarlıq verir, bu barədə möminləri daha artıq tədqiqat aparmağa dəvət edirdi.[22]

Şiələr bütün Quran ayələrini, eləcə də səhabələrin əməl və rəftarlarını tədqiq etməklə, onların zəif və güclü cəhətlərini nəzərdə almaqla məntiqi və normal bir mövqe seçmiş, məcmu halında deyil, ayrı-ayrılıqda hər bir səhabə barəsində onun məhz öz əməl, rəftar və davranışına uyğun olaraq mühakimə yürütmüşlər. Amma onların hamısını eyni səviyyədə qəbul edərək onların barəsində hər növ tənqidi qadağan etməmişlər. Onlarda mövcud olan bu qədər ziddiyyətlər və təzadlarla yanaşı, şiələr onların hamısını haqq ilə müvafiq hesab etmirlər! Şiələrin bu əqidələri Quranının hansı ayəsinin əksinə hesab olunur?!

Sualınızın dördüncü və beşinci hissəsi ilə əlaqədar demək lazımdır ki, bu saytda həmin məsələ barədə çoxlu suallara cavab verildiyindən onları mütaliə etməyi tövsiyə edirik.[23] Lakin qısa şəkildə demək lazımdır ki, bizim nəzərdə tutduğumuz mürtədlik şirkə və bütpərəstliyə qayıtmaq mənasına deyil, Allahın və Peyğəmbərin əmr və fərmanlarından imtina etmək mənasına götürülür. Bu məsələ Peyğəmbərin vəfatından sonrakı dövrlərlə bitmir; elə o həzrətin həyatında da çoxlu hallarda baş vermişdir. Nümunə üçün, “Ühüd” və “Hüneyn” müharibəsində fərarilik edənləri, Üsamənin ordusuna getməkdən imtina edənləri, Peyğəmbərin ömrünün son anlarında o həzrətin əmrinin qarşısında dayananları, o həzrətin son vəsiyyətini yazmaqla əlaqədar kağız-qələm istəməsi ilə müxalifət edənləri və s.[24] qeyd etmək olar. Bunu da xatırladaq ki, müəyyən şəxsləri haqq yoldan azdırmaqda yalnız fiziki güc və pul rol oynamır; əksinə, zəhərli təbliğatlar və haqqın tərsinə cilvələndirilməsi də əvvəlki amillərdən daha güclü bir amil sayıla bilər ki, onun oxşarını keçmiş ümmətlərdə müşahidə etmişik. Samirinin vasitəsi ilə Bəni-İsrailin danaya sitayiş etməyi onlardan biridir.