در منابع حدیثی، روایتی اخلاقی و بسیار جذاب در مورد توجه به خداوند در همه‌ی احوال وارد شده است که امام صادق‌(ع) در آن می‌فرماید: «آن‌گونه از خداوند، خوف داشته باش که گویا او را می‌بینی؛ و اگر تو او را نمی‌بینی بدان که خداوند تو را می‌بیند. و اگر فکر کنی که خدا تو را نمی‌بیند، به او کافر شدی و اگر می‌دانی که خدا تو را می‌بیند و در عین حال، گناه و معصیت انجام می‌دهی، پس خدا را پایین‌ترین بینندگان قرار دادی».[1]

برخی منابع رجالی و سندشناسی این حدیث را روایتی صحیح می‌دانند؛[2] اما برخی دیگر آن‌را ضعیف به شمار آورده‌اند.[3]

به هر حال محتوای روایت با آیات قرآن کریم و معارف اسلامی منطبق است. مرحوم ملاصالح مازندرانی در تبیین محتوای این روایت می‌گوید: این روایت به دو مرتبه از شهود و یقین اشاره دارد. در قسمت اول روایت (گویا خدا را می‌بینی) به عین الیقین یا حق الیقین که بالاترین مراتب سیر و سلوک است، اشاره دارد؛ در این مرتبه، طالب و سالک، اتصال معنوی با مطلوب(ذات متعالی خداوند) دارد، به‌گونه‌‌ای که فقط جمال و کمال خدا را مشاهده می‌کند.

اما در قسمت دوم روایت(اگر تو خدا را نمی‌‌بینی، خدا تو را می‌‌بیند)، اشاره به مقام مراقبه و ثمره‌ی ایمان دارد. این مقام هر چند نسبت به مقام اوّل پایین‌تر است؛ اما خود مرتبه‌ی عظیمی از مراتب سیر و سلوک است.

وی در توضیح چگونگی تحصیل این دو مرتبه می‌گوید: این دو مرتبه، میوه و ثمره‌ی مراقبت است؛ مراقبت به معنای مراعات قلب نسبت به مراقب و نگهبان(خداوند)و اشتغال قلب به او است.

ثمره و میوه‌ی مراقبت، علم به این است که خداوند به همه‌ی ظاهر و باطن همه‌ی اشیا و افراد مطلع است؛ این علم هنگامی که در قلب استقرار یافت و نهادینه شد و شبهه‌‌ای در آن نماند، قلب را به سمت مراعات خداوند جذب می‌کند.

دو گروه هستند که این صفات در آنها وجود دارد:

1. گروه صدیقین: صدیقین مراقبت‌شان عبارت است از این‌که قلب آنان غرق در تماشای جلال و عظمت خداوند است و در برابر هیبت و شکوه خداوند شکسته و خاشع هستند، و تمام اعضا و جوارح آنان در طاعت و انجام وظایف مشغول است، به گونه‌‌ای که قلب آنان اصلا توجهی به غیر ندارد؛ یعنی اعضا و جوارح آنها حتی به مباحات توجه ندارند، تا چه رسد به محرمات.
2. اهل ورع: گروه دیگر از آنان(اهل مراقبه) اهل ورع هستند؛ اینان مانند گروه قبل نیستند که قلب آنان از جلال و عظمت خداوند در شگفتی و دهشت باشد، بلکه در حد اعتدال هستند؛ و به همه‌ی اقوال، اعمال، حرکات و سکنات توجه دارند، و هر چه به ذهن آنان خطور کند مراقب‌اند، اگر الهی بود به آن عمل می‌کنند و اگر شیطانی بود آن‌را رها می‌کنند، و اگر مبهم بود توقف می‌کنند تا حکم آن معلوم شود.[4]

ظاهرا مقصود ملاصالح از این توضیحات تطبیق قسمت اول روایت(گویا خدا را می‌‌بینی) بر گروه صدیقین و تطبیق قسمت دوم روایت(خدا تو را می‌بیند) بر اهل ورع است.

[1]. «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ یَا إِسْحَاقُ خَفِ اللَّهَ کَأَنَّکَ‏ تَرَاهُ‏ وَ إِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ‏ فَإِنْ کُنْتَ تَرَى أَنَّهُ لَا یَرَاکَ فَقَدْ کَفَرْتَ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ یَرَاکَ ثُمَّ بَرَزْتَ لَهُ بِالْمَعْصِیَةِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ مِنْ أَهْوَنِ النَّاظِرِینَ عَلَیْکَ‏».کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، ج 2، ص 67 - 68،  تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[2]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 12، ص 70، قم، ‌مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، 1406ق.

[3]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ‌ج 8، ص 32، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

[4]. ر. ک: مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی-الأصول و الروضة، ج 8، ص 207 - 208، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، 1382ق.