در ارتباط با اوزان افعال ثلاثی مجرد در فعل ماضی و مضارع باید گفت:

فعل ماضی

ماضی تمام فعل‌‏هاى ثلاثى مجرد در زبان عربی تنها سه وزن دارد: «فَعَلَ، فَعِلَ، فَعُلَ»؛ یعنی حرف اول ماضى همیشه مفتوح است و آخر آن نیز در صورتی که سالم - از حروف عله (واو، الف و یا) - باشد نیز همیشه مفتوح است؛ اما حرف وسط آن یکسان نیست و ممکن است مفتوح، مضموم و یا مکسور باشد.

اما هرگاه فعل ماضی بر این سه وزن نباشد، حتما اعْلال شده است؛ مثل قال و رَمى‏ و مَدَّ و ... اینها باید بر وزن فَعَلَ باشند؛ مثل: قَوَلَ، رَمَى، مَدَدَ و... .

فعل مضارع

تمام فعل‌‏هاى مضارع ثلاثی مجرد هم سه وزن دارند: یَفْعَلُ، یَفْعِلُ، یَفْعُلُ. و آخر تمام صیغه‌های مضارع سالم نیز مضموم است، مگر هنگامى که عامل جزم و نصب بر آن داخل شود؛ مثل لَم‏یَضْرِبْ، لَنْ‏یَضْرِبَ.

هر وقت که کلمه‌‏اى معناى مضارع داشته باشد و بر این وزن نباشد، اعلال شده است؛ مثل: یَقُولُ، یَدعُو، یَجِدُ، یَمُدُّ که در اصل بر وزن یَقْوُلُ، یَدْعُوُ، یَوْجِدُ، یَمْدُدُ بوده‏‌اند.

با ضرب سه وزن ماضی در سه وزن مضارع نه(9) وزن به دست می‌آید؛ یعنی از نظر تصوری، فعل ثلاثی مجرد می‌تواند 9 وزن داشته باشد؛ اما آنچه در زبان عربی استفاده شده و به کار رفته تنها شش وزن است:

الف) فَعَلَ سه نوع مضارع دارد:

1. فَعَلَ یَفْعُلُ؛ مثل نَصَرَ یَنْصُرُ
2. فَعَلَ یَفْعِلُ؛ مثل ضَرَبَ یَضْرِبُ‏
3. فَعَلَ یَفْعَلُ؛ مثل مَنَعَ یَمْنَعُ‏.

البته باب سوم(فَعَلَ یَفْعَلُ) یک شرط دارد و آن این است که عین ‏الفعل یا لام ‏الفعل آن، از حرف حلق؛ یعنى «همزه، هاء، ع، غ، ح، خ» باشد؛ مثل مَنَعَ، یَمْنَعُ؛ سَأَلَ، یَسأَلُ‏.

ب) فَعِلَ دو نوع مضارع دارد:

1. فَعِلَ یَفْعَلُ؛ مثل عَلِمَ یَعْلَمُ‏
2. فَعِلَ یَفْعِلُ؛ مثل حَسِبَ یَحْسِبُ‏

این باب(فَعِلَ یَفْعِلُ) شیوع ندارد و مصادیق آن اندک است.

البته گاهى مضارع فَعِلَ بر وزن یَفْعُلُ هم می‌آید، ولى این باب دیگرى نیست، مثل: نَعِمَ یَنْعُمُ؛ چون نَعُمَ از سه باب آمده:

نَعَمَ یَنْعِمُ‏، نَعِمَ یَنْعَمُ‏، و نَعُمَ یَنْعُمُ‏.

در نتیجه ماضى از یک باب با مضارع باب دیگر می‌شود نَعِمَ، یَنْعُمُ و یا نَعُمَ، یَنْعَمُ و این باب هفتم نیست، بلکه از تداخل دو لغت و دو باب به دست می‌آید.

به عبارتی دو فعل ماضی و مضارعی که از لحاظ حروف، کاملا مشابه یکدیگرند، از لحاظ وزن و اعراب با یکدیگر متفاوت‌اند و در بسیاری از موارد، در هر وزنی، معنای متفاوتی دارند؛ از این‌رو نباید آنها را با هم خلط نمود.

ج) فَعُلَ یک مضارع دارد:

فَعُلَ یَفْعُلُ؛ مثل شَرُفَ یَشْرُفُ.

و هر کدام از این باب‏‌ها مناسب یک معنا هستند که در جای خود به آن پرداخته ‏شد.

مثلا باب فَعُلَ براى خصلت‌‏ها و حالت‌‏ها بوده و بیشتر فعل‌‏هاى آن لازم است و مفعول ندارد، در حالى که فَعَلَ بیشتر براى اعمال و حرکات می‌آید و متعدى است و مفعول می‌‏گیرد؛ مثل نَصَرَ، مَنَعَ، ضَرَبَ، کَتَبَ و... .

و فَعِلَ بیشتر فعل‌‏هاى قلبی و اعمال روانى انسان را توضیح می‌دهد؛ مثل حَسِبَ، عَلِمَ، فَهِمَ... .[1]

[1]. ر. ک: صفایى حائرى، على، استاد و درس (صرف و نحو)، ص 102 و 104، قم، لیلة القدر، چاپ اول، 1381ش.