جستجوی پیشرفته
بازدید
1635
آخرین بروزرسانی: 1403/03/18
خلاصه پرسش
معنای «طلوع»، «مطلع»، «اطلاع» و دیگر مشتقات ریشه «ط ل ع» در قرآن چیست؟
پرسش
اطلاع و مشتقات آن در قرآن در چه معناهایی به کار رفته‌اند؟
پاسخ اجمالی

نخست باید گفت؛ نوزده کلمه در قرآن وجود دارد که از ریشه «ط ل ع» ساخته شده‌ است، که بر حسب ویژگی‌های ساختاری خود و در قالب‌های گوناگون، معانی متفاوتی دارند:

  1. بر اساس نظر لغت‌دانان، مشتقات ثلاثی مجرد این ریشه در قالب فعلی به معناى «آشکار شد»، و در قالب مصدری به معنای «آشکار شدن» است:

«طلع الشّمس و الکوکب طلوعا و مطلعا، ای ظهر».

راغب اصفهانی، معانى دیگری؛ مانند «آمدن»، «رو کردن» و «دانستن» و ... که برای این واژه نقل شده را تنها از باب استعاره می‌داند.[1]

«فعل ماضی»، «فعل مضارع» و «مصدر میمی» از ثلاثی مجرد هر کدام تنها یک‌بار و مصدر «طُلوع» دو بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است:

« وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ ... ».[2]

« وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلَى قَوْمٍ ...».[3]

«سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ».[4]

«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها».[5] «... قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ»[6]

  1. «مَطْلِع» به کسر لام، اسم مکان از این ریشه بوده و در این قالب، یک‌بار در قرآن وجود دارد:

«حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى‏ قَوْمٍ ...».[7]

گفتنی است که مراد از «مطلع الشّمس» یا «محل طلوع خورشید» در این آیه، همان سمت مشرقی است که ذو القرنین در مسافرت دومش و براى خواباندن شورش بدویان به آن‌جا رفت. و گرنه محلى در زمین نیست که آفتاب از آن‌جا خارج شود؛ چرا که زمین با آفتاب در حدود صد و پنجاه میلیون کیلومتر فاصله دارد و مشرق و مغرب اعتبارى به اعتبار ظهور و غروب آفتاب است.[8]

  1. «طَلْع» اسم جنس جمعی از این ریشه است که با محاسبه پیشوندها و پسوندها چهار بار در قرآن تکرار شد. این واژه به معنای میوه، غنچه و گل موجود در درختان است:

«وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ».[9] (از درخت خرما از میوه‌‏اش خوشه‌‏هاى نزدیک به هم رویاندیم).

«طَلْعُهَا هَضِیمٌ»،[10] «طَلْعُهَا کَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّیَاطِینِ».[11]

«وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ»،[12] که در مورد اخیر گفته شد «طلع» به معنای نوبرانه میوه خرما است.[13]

  1. ریشه «ط ل‌ ع» یک‌بار به باب افعال رفته، متعدی شده و معنای «آگاه کردن» گرفته است:

«وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَى الْغَیْبِ»؛[14] روش خدا این نیست که شما را از غیب آگاه کند.

  1. اما باب ثلاثی مزید «افتعال» این ویژگی را دارد که با هشت مصداق، بیشترین استعمال قرآنی ریشه «ط ل ع» را به خود اختصاص داده است.

«اطّلاع» دارای معانی مختلفی؛ مانند «آگاه‌شدن»، «اشراف»، «از بالا نگاه کردن» و «بالا رفتن» است.[15]

«وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى‏ خائِنَةٍ مِنْهُمْ ...»؛[16] همواره از خیانت‌هایشان آگاه می‌شوی!

«قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ، فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ»؛[17] آیا شما از جا و حال رفیق من آگاهید؟ پس سر بلند کرد و او را در وسط آتش دید.

«فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلى‏ إِلهِ مُوسى‏»؛[18] براى من بناى بلندى بساز تا به طرف خداى موسی بالا روم.

«الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ»؛[19] آتشی که به دل‌ها راه می‌یابد.

در تفسیر آیه اخیر گفته‌اند که اشراف به نوعی توأم با تسلط است. به نظر می‌رسد، مراد از «تطلّع» تسلط و استیلا باشد؛ یعنى آتش افروخته خدا که بر دل‌ها چیره شود. و احتمال دارد که به معناى بروز و آشکار شدن باشد؛ یعنى بر روى قلب‌ها آشکار می‌شود، و آن به ظاهر سرزدن از قلب‌ها با بالا رفتن ضربان آنها به طور شدید است. به عبارت دیگر، آتش افروخته خدا که از قلوب اهل آتش زبانه می‌کشد.

آیات 18 از سوره کهف، 78 از سوره مریم و 37 از سوره غافر از دیگر آیاتی هستند که باب افتعال از ریشه «ط‌ ل ع» در آنها وجود دارد.


[1]. ر. ک: راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 522- 523، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

[2]. کهف، 17.

[3]. کهف، 90.

[4]. قدر، 5.

[5]. طه، 130.

[6]. ق، 39.

[7]. کهف، 90.

[8]. ر. ک: «طلوع و غروب خورشید».

[9]. انعام، 99.

[10]. شعراء، 148.

[11]. صافات، 65.

[12]. ق، 10.

[13]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 9، ص 213، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[14]. آل عمران، 179.

[15]. ر. ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ‏4، ص 230- 231، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.

[16]. مائده، 13.

[17]. صافات، 54- 55.

[18]. قصص، 38.

[19]. همزه، 7.

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا خداوند روح انسان را از قسمت پا به سمت حلقوم قبض می‌‌کند؟
    20174 درایه الحدیث 1391/08/14
    ۱. این‌که روح از پایین یعنی از قسمت پا به سمت بالا از بدن انسان خارج می‌شود، در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است؛ مانند: «فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ»[1] یعنى جان هنگامی که به حلقوم و گلو رسید و نزدیک ...
  • آیا پیامبر(ص) و امامان(ع) هم شب قدر برایشان مشخص نبود؟
    18558 درایه الحدیث 1392/05/09
    بنابر تحقیق و جست‌وجو؛ سخنی از پیامبر اسلام(ص) نقل نشده است که فرموده باشند از شب قدر اطلاعی ندارند؛ زیرا پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) تا حدودی علم گذشته و آینده نزدشان است،[1] اما بنابر مصالحی در برخی از موارد، همه جزئیات یک حقیقت و ...
  • آیا خون آمدن عضوی از بدن هنگام غسل، غسل را باطل می کند؟
    68943 Laws and Jurisprudence 1389/11/02
    پاسخ حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:خیر. فقط باید در حین غسل، بدن نجس باقی نمانده و بر همه جای پوست بدن، آب برسد. پس اگر با فشار دادن عمل خون ریزی برای لحظه ای خون متوقف شود و غسل انجام پذیرد، غسل ...
  • چرا خداوند به مسلمانان توصیه می‌کند که به خدایان دروغین کفار و مشرکان ناسزا نگویند؟
    19452 تفسیر 1396/12/19
    خداوند در قرآن کریم به مسلمانان توصیه می‌کند تا به بت‌ها و خدایان دروغین کفار و مشرکان ناسزا نگویند، به این دلیل که بعد از این ناسزاگویی، کافران نیز واکنش نشان داده و به خدا ناسزا می‌گفتند؛ از این‌رو پروردگار در آن موقعیت زمانی و مکانی، مسلمانان را ...
  • آیا ولایت پیامبران(ع) با هم فرق داشت؟
    8732 نبوت عامه 1396/02/10
    با توجه به این‌که از یک‌سو «ولایت» دارای معانی و درجات مختلفی می‌باشد، و از سوی دیگر «نبوت» نیز دارای درجات و مقامات است؛ لذا دامنه‌ی ولایت انبیا(ع) بر اساس درجات نبوت و مقام‌های معنوی آنان قبض و بسط خواهد یافت. توضیح این‌که: از یک‌سو؛ ولایت از ریشه ...
  • آیا روزه برای مریضی که روزه برایش ضرر دارد واجب است ؟
    28215 Laws and Jurisprudence 1387/03/30
    بر طبق فتوای مراجع تقلید و علمای اسلام، روزه گرفتن بر مریضی که روزه برای او ضرر قابل توجهى‏ دارد واجب نیست.[1] قرآن در این باره می فرماید: "هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد)"[2]. اما باید توجه داشت که ...
  • زندگی‌نامه حجیر بن جندب که روز عاشورا در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسید، را بیان نمایید.
    2885 تاريخ بزرگان 1399/06/17
    در برخی منابع کهن که نام شهدای کربلا را ذکر می‌کند از شهیدی به نام حجیر بن جندب یاد می‌کند که روز عاشورا در راه مکتب امام حسین(ع) به شهادت رسید.[1] اما جز این گزارش مختصر، نام وی در دیگر کتاب‌های تاریخی و ...
  • چرا امر به معروف و نهی از منکر واجب شده تا همه خود را موظف بدانند به اجبار مرا به راه راست هدایت کنند؟
    5048 امر به معروف و نهی از منکر 1391/09/08
    بیشترین توصیه‌ای که در مورد امر به معروف و نهی از منکر شده، ناظر به روابط دوستانه‌ای است که میان مؤمنان برای ارتقای معنوی‌شان برقرار است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ ...
  • حروف مشبهة بالفعل چه ویژگی‌هایی دارند؟
    25001 لغت شناسی 1397/08/26
    بر اساس نظر مشهور ادباء، حروف مشبهة بالفعل پنج حرف بوده[1] که بر سر مبتدا و خبر وارد می‌شوند. این حروف عبارت‌اند از: إنَّ، أنَّ، لیت، لکنَّ، لعلَّ. عمل اصلی این حروف، منصوب نمودن مبتدا به عنوان «اسم» و مرفوع نمودن خبر به عنوان ...
  • کیفیت تشریع حجاب در اسلام چگونه بوده است؟
    20971 Laws and Jurisprudence 1389/10/22
    قبل از اسلام زنان براى حضور در اجتماع از پوشش مناسبی برخوردار نبودند. اسلام با ظهور خود، تکلیف این مسئله را معلوم کرد. احکام و محدوده حجاب زنان در آیات سوره های" احزاب" و "نور"  مطرح شده است. دستوراتی که در خصوص زنان در آیات سوره نور آمده ...

پربازدیدترین ها