سوره 104 قرآن کریم که به نام «سوره هُمَزَه» شناخته می‌شود، در اولین آیه خود به کسانی که به عیب‌جویی و تمسخر دیگران می‌پردازند اخطار شدید داده و با دو عنوان «همزه» و «لمزه» از آنان یاد کرده است:

«وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ»؛ واى بر هر عیب‌جوى مسخره کننده!

در ریشه‌یابی لغوی معنای «همزه» و «لمزه»، صاحب مجمع البیان می‌گوید: اصل ماده «هَمز» به معناى شکستن است. و کلمه «هُمَزه» یعنی کسى که بدون جهت، بسیار به دیگران طعنه می‌‏زند، و چیزهایی که در واقع، عیب نیست را عیب دیگران مطرح می‌کند؛ و از این جهت به آنان خرده‌گیری می‌کند! کلمه «لمز» نیز به معناى عیب است. در نتیجه این دو واژه در عیب‌جویی و عیب‌گذاشتن بر دیگران مشترک‌اند، حتی اگر در جزئیات، تفاوت‌هایی هم داشته باشند.

مفسران قرآن در این‌که «همزه» و «لمزه» در این سوره ناظر به چه افرادی است، نظراتی را مطرح کرده‌اند؛ مانند:

1. ابن عبّاس می‌گوید: این هشداری است از خداى سبحان براى هر غیبت‌کننده‌ای که سخن‌چین است و میان دوستان را به هم می‌زند.[1]

به نظر می‌رسد این تفسیر ابن عباس مستند به آیه دیگری از قرآن باشد که «هَمَّاز» و «مَشَّاءٍ بِنَمِیم»، و به عبارتی، «عیب‌جو» و «سخن‌چین» را کنار هم قرار داده است.

و نیز مستند به روایتی از پیامبر(ص) که از اطرافیانش پرسید:

«آیا شما را از شرورترین افراد خبر دهم؟» گفتند: آرى! اى رسول خدا. پیامبر(ص) فرمود: «شرورترین افراد کسانی هستند که بسیار سخن‌چینی می‌‏کنند، در میان دوستان جدایى می‌اندازند، و براى افراد پاک و بی‌گناه در جست‌وجوى عیب‌اند».[2]

همچنین از ابن عباس نقل شده است که «همزه» به معنای طعن زننده و لمزه به معنای «غیبت‌کننده» است.[3]

2. سعید بن جبیر و قتاده در تفسیری مقابل می‌گویند: «همزه» غیبت‌کننده و «لمزه» طعنه زننده است.[4]
3. و نیز گفته شده است؛ «همزه» فردی است که پیش‌ روى دیگران از آنان عیب‌جویى کرده و به آنان طعنه می‌زند؛ اما «لمزه» فردی است که در پشت دیگران غیبت می‌‏کند.[5]
4. ابن زید می‌گوید: «همزه» کسى است که مردم را با دستش می‌زند و اذیّت می‌کند(آزار فیزیکی می‌رساند)، و «لمزه» آن است که با زبان، چشم، چشمک زدن و ... به آزار دیگران می‌پردازد.[6]

بنابر این، معناى آیه چنین است: واى بر کسانی که بسیار از مردم عیب‌جویى و غیبت می‌‏کنند. و با نیش زبان، دست، چشم و ابرو، در پشت سر و پیش رو، دیگران را مسخره می‌‏کنند، یا آنها را هدف تیرهاى طعن و تهمت قرار می‌‏دهند.

گفتنی است که «همزه» و «لمزه» هر دو صیغه مبالغه است. و همان‌گونه که گفته شد، ماده «همز» در اصل به معناى شکستن است. و از آن‌جا که افراد عیب‌جو و غیبت‌کننده، شخصیت دیگران را درهم می‌‏شکنند به آنها «همزه» اطلاق شده است.

البته به غیر از آیه مورد پرسش، قرآن کریم در سه مورد دیگر نیز از ریشه «لمز» استفاده کرده که همگی به معنای عیب‌جویی، خرده‌گیری و نوعی تمسخر است:

سوره توبه، آیه 58 و آیه 79؛ سوره حجرات، آیه 11.

به هر حال، از مجموع آنچه گفته شد استفاده می‌‏شود که دو واژه «همزه» و «لمزه» در یک راستا و تقریبا به یک معنا بوده، و مفهوم وسیعى دارد که هر گونه عیب‌جویى، غیبت، طعن و استهزاء به وسیله زبان و علائم و اشارات و سخن‌‏چینى و بدگویى را شامل می‌‏شود.[7]

[1]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏21، ص 181، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏10، ص 818، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 4، ص 108، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ‏1429ق.

[3]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏10، ص 818.

[4]. همان.

[5]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 4، ص 837، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.                        

[6]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏10، ص 818؛ فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏32، ص 283، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[7]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏27، ص 309، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.