در موضوع علت و حکمت تشریع دو سجده سهو، در روایت آمده است که آن دو «مرغمتان»[1] نسبت به شیطان هستند، که با توجه به معانی ماده «رغم»،[2] یعنی سجده سهو باعث خواری و خشم شیطان و نوعی مخالفت و دشمنی با شیطان است.

اما این‌که چگونه دو سجده‌ی سهو، باعث خواری و خشم شیطان می‌شود، باید به ارزش سجده، در عالم بندگی توجه کرد.

بر اساس روایات، سجده نهایت بندگی بنی‌آدم به شمار می‌آید؛[3] نزدیک‌ترین حالت بنده به ذات حق تعالی است.[4] و سخت‌ترین حال برای شیطان این است که ببیند انسان در حال سجده است.[5]

امام خمینی (ره) در مورد اسرار و رازهای حالت سجده می‌فرماید: راز اصل سجده، ترک خویشتن، چشم از خود شستن و چشم بستن از ماسوی الله می‌باشد، سرّ قرار دادن سر بر خاک، چشم پوشیدن از مقامات خود و علامت تسلیم تام بودن و توجه به اصل خویش و یادآوری از نشئه‌ی خاکی خود است.[6]

لذا فراموشی، شک و سهو در نماز، گرچه یک گناه محسوب نمی‌شود، اما نوعی نقص معنوی در مقام بندگی ذات حق تعالی به شمار می‌آید، و به همین جهت ذات حق تعالی از بندۀ خود خواسته است تا آن‌را با بهترین جزء نماز که سجده است، جبران نماید که مایه‌ی خواری و خشم شیطان شود.

اما در مورد این‌که اولین شخصی که سجده‌ی سهو به جا آورد چه کسی بود، در برخی از روایات آمده است: نبیّ خاتم(ص) در نماز چهار رکعتی، با خواندن رکعت دوم سلام داد. در این‌جا با یادآوری اصحاب، نماز را ادامه و چهار رکعت خواند و پس از آن، سجده‌ی سهو به جا آورد.[7]

این مسئله یکی از مباحث فقهی و مرتبط با مباحث کلامی است؛ اما فقها در آن اتفاق نظر ندارند. عده‌ای به جهت تعارض با ادله‌ی دیگر و تنافی با عصمت پیامبر(ص) چنین روایاتی را غیر قابل پذیرش می‌دانند، و عده‌ای دیگری به دلیل وجود سند معتبر و با توجه به این‌که در متن بعضی از آنها اشاره شده است که این قضیه به خواست خداوند متعال اتفاق افتاد و باعث رحمت برای مردم بود، می‌گویند هیچ منافاتی با ادله‌ی دیگر و با مقام والای عصمت آن‌حضرت ندارد، و آن‌را می‌پذیرند.[8]

[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 357، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 8، ص 250، 10561، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

[2]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، ج 6، ص 74، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

[3]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ‌ج 2، ص 339، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، 1406ق.

[4]. کافی، ج 2، ص 483.

[5]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 616، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.

[6]. امام خمینی (ره)، آداب نماز، ص 357 – 360، بی‌جا، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی، بی‌تا.

[7]. وسائل الشیعة، ج 8، ص 199، ابواب الخلل الوانع فی الصلاة، باب 3، حدیث 10417، ص 201، ح 11، ص 202، ح 13، ص 203، ح 15، ح 16، 17ح؛ ج 8، ص 224، باب 14، حدیث 10484؛ ج 8، ص 233، باب 19، حدیث 10516؛ ج 8، ص 250، باب 32، حدیث 10561.

[8]. برگرفته از پاسخ سؤال «قضا شدن نماز صبح پیامبر اکرم(ص) )»، 644.