جستجوی پیشرفته
بازدید
26846
آخرین بروزرسانی: 1404/05/15
خلاصه پرسش
آیا تعصب همیشه ناپسند است؟ اگر چنین است دلیلش چیست!
پرسش
تعصب را از نظر ریشه‌ی لغوی بررسی و تجزیه و تحلیل نمایید. آیا تعصب همیشه ناپسند است یا خیر، به چه دلیل؟ و آیا تعصب همان عصبیت است یا با یکدیگر تفاوت دارند؟
پاسخ اجمالی

«تعصب» و «عصبیت» در اصل از ریشه «عصب» به معنای رگ‌ها و پی‌هایی است که مفاصل را به هم ارتباط می‌دهد. سپس هرگونه ارتباط و به هم پیوستگی را تعصب و عصبیت نامیده‌‌اند.

تعصب و غیرت در دین و علاقه به بستگان و کمک و تعاون نسبت به آنها در جایی که حمایت از ظلم نباشد، از تعصبات مذموم نیست. عصبیتى که مورد نکوهش است؛ این است که کسى به سبب تعصب، بستگان و آشنایان خود را -حتی با ویژگی­های منفی- از نیکانی که با او نسبتی ندارند، بهتر بداند، ولى اگر کسى بستگان خود را دوست داشته و نسبت به آن تعصب داشته باشد، این عصبیت مذموم نیست. گفتنی است که تعصب غالباً در همان معنای مذموم به‌ کار رفته که مورد نکوهش است.

پاسخ تفصیلی

«تعصب» و «عصبیت» یکی از موضوعات اخلاقی است. در اصل از ریشه «عصب» به معنای رگ‌ها و پی‌هایی است که مفاصل را به هم ارتباط می‌دهد.[1] سپس هرگونه ارتباط و به هم پیوستگی را تعصب و عصبیت نامیده‌‌اند.[2]

«عصبیت یکی از اخلاق باطنه نفسانی است که آثارش دفاع و حمایت کردن از خویشان و مطلق متعلقان است، چه تعلق دینی و مذهبی و مسلکی، یا تعلق وطنی و آب و خاکی، یا غیر آن... و این از اخلاق فاسد و ملکات رذیله‌ای است که منشأ بسیاری از مفاسد اخلاقی و اعمالی گردد، و خود آن فی نفسه مذموم است، اگرچه برای حق باشد. یا امر دینی باشد و منظور اظهار حق نباشد؛ بلکه منظور غلبه خود یا هم مسلک خود یا بستگان خود باشد. اما اظهار حق و ترویج حقیقت و اثبات مطالب حقه و حمایت برای آن یا عصبیت نیست، یا عصبیت مذمومه نیست».[3]

گفتنی است که تعصب غالباً در همان معنای مذموم به‌ کار رفته که مورد نکوهش است.

در بررسی آیات قرآن گوشه‌‌ای از ادعاهای بی‌‌دلیل جمعی از یهود و نصارا را می‌‌بینیم که نتیجه‌‌اش انحصارطلبی و سپس تعصب است. قرآن کریم می‌فرماید:

«وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى‏ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ قالَتِ النَّصارى‏ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ»؛[4]

یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتى نزد خدا ندارند، و مسیحیان گفتند: یهودیان هیچ موقعیتى ندارند، در حالى ‌که هر دو دسته، کتاب آسمانى را می‌‏خوانند [و باید از این گونه تعصب‌ها برکنار باشند].

این آیه شریفه سرچشمه اصلی تعصب را، جهل و نادانی معرّفی کرده است؛ زیرا افراد نادان همواره در محیط زندگی خود محصورند و غیر آن‌‌را قبول ندارند، به آیینی که از کودکی با آن آشنا شده‌‌اند هر چند خرافی و بی‌‌اساس باشد سخت دل می‌‌بندند و غیر آن‌‌را منکر می‌‌شوند.[5]

در روایات نیز از تعصب -به عنوان یک صفت مذموم-، شدیداً نکوهش شده است که در این فرصت به بیان چند نمونه اکتفا می‌کنیم.

  1. امام صادق‌(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند:

«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ عَصَبِیَّةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِیَّةِ»؛[6] هر کس در دلش ذره‌ای تعصب باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلی مبعوث می‌کند.

  1. امام علی(ع) بارها روی مسئله تعصب تکیه کرده و مردم را از تعصبات جاهلیت بر حذر داشته و می‌فرماید:

«أَمَّا إِبْلِیسُ فَتَعَصَّبَ عَلَى آدَمَ لِأَصْلِهِ وَ طَعَنَ عَلَیْهِ فِی خِلْقَتِهِ فَقَالَ أَنَا نَارِیٌّ وَ أَنْتَ طِینِی‏»؛[7] ابلیس به خاطر ریشه خود که از آتش بود بر آدم(ع) تعصّب ورزید، و او را نسبت به خلقتش سرزنش کرد، و گفت: من از آتشم و تو از خاکى.

  1. آن حضرت در خطبه قاصعه که آن‌را در شهر کوفه[8] برای برحذر داشتن مردم از تعصبات قومی و قبیله‌ای ایراد کرده بود، به آنها می‌گوید ریشه این تعصب‌ها از شیطان است؛ چرا که اولین کسی که تعصب به خرج داده شیطان بود که گفت من از آتشم و آدم از خاک است و من بر او سجده نمی کنم.

بنابر این، از نگاه امام علی(ع) ریشه تمام تعصبات نابجا از شیطان است:

«پس آتش عصبیت و کینه‌‌هاى جاهلیت را که در دل‌هایتان پنهان است خاموش کنید؛ چرا که این کبر و خودخواهى در فرد مسلمان از خاطره انگیزی‌هاى شیطان و ایجاد نخوت‌ها و فسادها و وسوسه‏ هاى او است».[9]

  1. «وَ أَمَّا الْأَغْنِیَاءُ مِنْ مُتْرَفَةِ الْأُمَمِ فَتَعَصَّبُوا لِآثَارِ مَوَاقِعِ النِّعَمِ فَقالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِین»؛[10] اما ثروت‌مندان ناز پرورده امت‌ها، به نعمت‌های فراوان خود تعصب به خرج دادند، و گفتند: «اموال و اولادمان از همه افزون‌‏تر است، و ما را عذابی نخواهد بود».[11]
  2. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْإِیمَانِ مِنْ عُنُقِهِ»؛[12]

امام صادق(ع) فرمود: کسى که تعصب داشته باشند یا برایش تعصب به خرج دهند -در صورتى که به آن تعصب راضى باشد- رشته ایمان را از گردن خویش باز کرده است؛ یعنی از دایره ایمان بیرون می‌رود؛ اما کسی که دیگری برای او تعصب به خرج دهد؛ چرا از دایره ایمان خارج می‌شود، شاید به جهت رضایت داشتن او به تعصب آن فرد باشد که با او در جزا شریک است. چنان‌که در حدیث آمده است؛ کسی که به کار قومی راضی باشد از آنها به شمار می‌آید:

«وَ قَالَ (ع) الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَ عَلَى کُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ [الرِّضَا] الرِّضَى بِه».[13]

گفتنی است که تعصب و غیرت در دین و علاقه به قوم و قبیله و کمک و تعاون نسبت به آنها، در جایی که حمایت از ظلم نباشد، از تعصبات مذموم نیست. چنان‌که امام سجاد(ع) در مورد پرسش از عصبیت می‌فرماید

«سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (ع) عَنِ الْعَصَبِیَّةِ فَقَالَ الْعَصَبِیَّةُ الَّتِی یَأْثَمُ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا أَنْ یَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیَارِ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُحِبُّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَ لَکِنْ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُعِینَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْم‏»؛[14]

عصبیتى که صاحبش به سبب آن گنه‌کار است؛ این است که کسى به سبب آن افراد بدکار از قوم خود را از نیکان قوم دیگر بهتر بداند، ولى تنها دوست داشتن بستگان به معنای عصبیت نیست؛ بلکه کمک کردن به بستگان برای ظلم و ستم به دیگران از جمله عصبیت است.

بنابر این، دین اسلام مسئله غیرت و تعصب را -چه در اندیشه و چه در رفتار- باطل معرفی نکرد؛ بلکه اصل آن‌را حفظ نموده است؛ زیرا غیرت ریشه در فطرت انسانی دارد و اسلام هم دین فطرت است. البته در جزئیات تعصب دخالت کرده و فرمود آن‌قدر از غیرت و تعصب که مطابق با فطرت است حق بوده، ولی شاخ و برگی که اقوام به آن داده‌‌اند باطل است.[15]


[1]. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص 568، بیروت، دمشق، دارالعلم الدار الشامیة، 1412ق؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 602، بیروت، دار صادر، 1414ق.

[2]. المفردات فی غریب القرآن، ص 568؛ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 8، ص 144، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1360ش.

[3]. امام خمینی، شرح چهل حدیث(اربعین حدیث)، ص 145 – 146، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهل و چهارم، 1386ش.

[4]. بقره، 113.

[5]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏1، ص 406 – 407، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1374ش.

[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 2، ص 308، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم 1407ق.‏

[7]. شریف الرضی، نهج البلاغة، ص 295، هجرت، قم‏، چاپ اول، 1414ق‏.

[8]. کوفه شهری عشایری و قبله‌ای بود؛ بین قبایل و عشایر تعصب‌های عشایری تحریک شده و تعصب‌های جاهلیت و عشایری در زمان علی بروز پیدا کرده بود؛ از این جهت امام علی(ع) خطبه قاصعه را در مذمت عصبیت ایراد کرده است.

[9]. همان، ص 288.

[10] همان.

[11]. سبأ، 35.

[12]. کافی، ج ‏2، ص 307.

[13]. نهج البلاغة، ص 499.

[14]. کافی، ج ‏2، ص 308- 309.

[15]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏4، ص 420، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها