براساس آموزه های دینی و قرآن،[1] خمس یکی از واجبات الاهی است که در هنگام تقسیم غنائم به دست آمده از جنگ بدر، تشریع شد و شیعه و سنی در اصل وجوب آن اتفاق نظر دارند، با اختلاف در بعضی از موارد و مسائل آن. اهل سنت خمس را فقط در غنائم جنگی و معادن و گنج ها محدود می کنند، اما شیعیان علاوه بر این چند مورد، به موارد دیگری؛ مانند خمس درآمد مازاد بر زندگی هم اعتقاد دارند. البته ریشه اختلاف تشیع و اهل سنت در مورد خمس را باید از معنای کلمه «غنمتم»[2] در آیه خمس جست و جو کرد؛ زیرا اهل سنت این کلمه را به غنائم جنگی معنا می کند، ولی علمای شیعه معتقدند که خمس در هر گونه فایده ای که برای انسان فراهم می گردد، واجب است، اعم از این که از طریق کسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن و یا آن که از راه غواصی از دریا.‌ این باور شیعه از همین آیه قرآن قابل اثبات است؛ زیرا در «عرف لغت» به تمام این مواردی که اشاره شد غنیمت گفته می شود،[3] شیعه برای این باور شواهدی از سنت رسول الله (ص) و امامان معصوم (ع) بیان می کند. به عنوان نمونه در خصوص زمان پیامبر (ص) و امام علی (ع)، باید گفت: غیر از غنائم جنگى، از معادن و گنج ها و همچنین غوص (جواهراتى که به وسیله غوّاصى از دریاها بیرون آورده مى شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است. در سنن بیهقى به این بیان نقل شده است که در زمان امام على (ع) شخصى گنجینه اى پیدا کرد و خدمت امام (ع) آمد، امام (ع) فرمود: چهار پنجم آن مال تو است و خمس آن مال ما است.[4]

همچنین در همان کتاب که از منابع معروف اهل تسنّن است، از پیغمبر (ص) نقل شد که فرمودند: در «رکاز» خمس است. پرسیدند منظور از رکاز چیست؟ فرمود طلا و نقره اى که خداوند از روز نخست در زمین آفریده است.[5]

در کتاب وسائل الشّیعه نیز حدیث مفصّلى در زمینه همین موضوع مربوط به عصر على (ع) دیده مى شود که شخصى «رکازى» (معدن یا گنجینه اى) پیدا کرد، هنگامى که امام على (ع) از آن آگاه شد به او فرمود خمس آن را بیاور و تحویل بده.[6]

امّا این سؤال همچنان باقى ماند که آیا در عصر پیغمبر (ص) و امام على (ع) از ارباح مکاسب (درآمدهاى کسب و کار) نیز خمس گرفته شده است یا نه؟

در پاسخ این سؤال باید گفت: اسناد تاریخى روشنى در این زمینه به دست نیامده است که پیامبر (ص) و امام على (ع) خمس ارباح مکاسب را گرفته باشند، ولى این موضوع هیچ گونه اشکالى در وجوب پرداخت خمس درآمد کسب ایجاد نمى کند؛ زیرا روایات زیادی از طریق امامان معصوم (ع) دیگر داریم که صاحب وسائل الشیعه همه آن روایات را در باب های مختلف جمع آوری کرده است. صرف زیاد بودن این روایات بیان کننده این مطلب است که خمس در اقسام مختلف آن از طرف مردم پرداخت می شد. ما به عنوان نمونه به بعضی از آن روایات اشاره می کنیم:

1. یکى از اصحاب به امام نهم (ع) چنین نوشت: به ما اطّلاع بدهید که آیا خمس بر تمام چیزهایى است که انسان استفاده مى کند، از کم و زیاد از تمام انواع درآمدها و همچنین بر صنعتگران هم واجب است؟ و این خمس را چگونه باید پرداخت؟ امام به خطّ خویش نوشت خمس بعد از هزینه زندگى است.[7]

از این عبارت به خوبى استفاده مى شود که سؤال کننده هم در عمومیّت خمس شک داشته است، و هم در کیفیّت آن، و امام با یک جمله کوتاه آن چنان که معمول نامه نگارى آن زمان بود به هر دو سؤال، پاسخ گفته است.

هنگامى که مى فرماید: خمس بعد از هزینه زندگى است، هم پاسخ کیفیّت گفته شده که سؤال دوم راوى است و هم پاسخ سؤال اوّل مربوط به اصل وجوب خمس در تمام درآمدها.

2. به او (امام (ع) عرض کردم به من دستور داده اید به کارهاى شما رسیدگى کنم، و حقّ شما را بگیرم، این موضوع را به دوستان شما اطّلاع دادم، بعضى از آنها گفتند: حقّ امام چیست؟ من نمی دانستم در جواب چه بگویم؟ امام فرمود خمس بر آنها واجب است، گفتم در چه چیز؟ فرمود در کالاها و صنایع، گفتم و کسانى که تجارت مى کنند و با دست خود چیزى را مى سازند؟ فرمود بله، در صورتى که بعد از هزینه زندگى براى آنها امکانى بماند.[8] راوی این روایت شخصی است به نام«ابو علىّ بن راشد» که از وکلا و نمایندگان مخصوص امام نهم و دهم (ع) بوده است. چنین کسى هنگامى که مى گوید به او نوشتم که مرا مأمور گرفتن حقّ خود ساخته اید، شک نخواهیم کرد که مخاطب نامه حتماً امام (ع) بوده است.

3. ابراهیم بن محمّد الهمدانى به امام (ع) نوشت: على (ابن مهزیار) نامه پدر شما را براى من خواند که در آن دستور داده شده بود، صاحبان آب و زمین بعد از هزینه خود، یک دوازدهم درآمد خویش را به حضرت بپردازند، و امّا کسانى که آب و ملک آنها براى هزینه آنها کفاف نمى دهد، چیزى بر آنها واجب نیست، نه یک دوازدهم و نه غیر آن، افرادى که در نزد ما هستند در این زمینه اختلاف و گفت و گو دارند. مى گویند: بر آب و زمین خمس درآمد لازم است، آن هم بعد از هزینه خود آب و زمین و خراج آن، نه هزینه خود انسان و همسر و فرزند او. امام در جواب او چنین نوشت و على بن مهزیار نیز آن نامه را مشاهده کرد که بر چنین شخصى خمس لازم است بعد از هزینه زندگى خود و زن و فرزند و بعد از خراج حکومت.[9]

در این حدیث که از نظر سند صحیح و محکم است، صریحاً دستور داده شده است که مردم موظّف اند از مازاد درآمد اراضى بعد از کسر هزینه زندگى، خمس بپردازند و اگر ملاحظه کنید بعضی از امامان (ع) بیش از یک دوازدهم نمى گرفته اند، به خاطر این است که با توجه به شرایط خاصّ عصر خود همه و یا قسمتى از خمس را به شیعیان مى بخشیدند تا در فشار واقع نشوند.

مطالب فوق گواه اجرائی بودن خمس غنائم و غیر غنائم در زمان امام علی (ع) و یا در زمان امامان معصوم (ع) دیگر است، اما این که در زمان حضرت علی (ع) چه کسانی مأمور جمع آوری خمس بودند، مطلبی است که تاریخ آن را به ما نرسانده، البته بیان نکردن تاریخ دلیل بر اجرائی نشدن این حکم در زمان آن حضرت نیست؛ چرا که بسیاری از کتاب های معتبر شیعه در جنگ ها سوزانده شده اند و یا در طول قرون متمادی به دلائل مختلفی از بین رفته اند. بنابراین، بسیاری از روایات و مطالب مهم به دست ما نرسیده است. در نتیجه با عنایت به این که بیان احکام از طریق امام علی (ع) یا امامان معصوم (ع) دیگر است،[10] درمی یابیم که مسئله خمس آن گونه که امروز در فقه شیعه مطرح است برگرفته از سنت رسول الله (ص) یا امامان معصوم (ع) است که این سنت همان کلام خداوند متعال و اسلام حقیقی است و یکی از واجبات مالی است.