پیشینه ولایت فقیه منحصر به دوران غیبت کبرای امام مهدی(عج) نیست؛ و با توجه به مفاد نظریه ولایت فقیه و با مروری اجمالی بر تاریخ دوران حضور معصومان(ع)، به‌راحتی می‌توان جلوه‌های مختلف چنین ولایتی را حتی در عصر حضور امامان معصوم(ع) نیز مشاهده کرد.
در عصر حضور، معصومان(ع) مشروعیت ولایت فقیه را به دو صورت متجلّی می‌کردند: گاهی در عمل، کسانی را از میان فقیهان برای ولایت بر شیعیان منصوب ‌فرموده و گاهی با ذکر بیاناتی، ضمن تشریح ویژگی‌ها، شیعیان را به فقیهان ارجاع می‌دادند.
ائمه اطهار(ع) برای زمانی که مردم به امام معصوم دسترسی نداشته یا امام مبسوط‌ الید نبوده و نمی‌تواند حکومت کند ـ چه در زمان حضور و چه در زمان غیبت ـ از طریق نصب خاص یا عام چاره‌اندیشی کرده‌اند.
از این‌رو؛ امام معصوم(ع) گاهی شخص خاصی را به ولایت در جای مشخصی می‌گمارد که آن‌را نصب خاص می‌نامند. گاهی نیز شخصی را به جانشینی و نمایندگی خود بر همه مردم نصب می‌کند؛ همانند زمان غیبت صغرا که چهار نفر، یکی پس از دیگری، نواب اربعه امام زمان(عج) مشخص شدند.[1] و گاه با بیان ویژگی‌ها مردم را به پیروی از افراد دارای آن خصوصیات فرا می‌خوانند.
در پایان مجدّداً تأکید می‌شود که نواب خاص قطعاً ولایت نیابی داشتند اما امکان اعلام و اعمال عمومی آن را نداشتند، اما شیعیان خالص همواره خود را تحت ولایت آنان می‌دانستند.

---