جستجوی پیشرفته
بازدید
6978
آخرین بروزرسانی: 1396/09/20
خلاصه پرسش
حافظ شیرازی دارای چه اندیشه سیاسی بود؟
پرسش
درباره اندیشه سیاسی حافظ شیرازی توضیح دهید.
پاسخ اجمالی
حافظ از یک‌سو، در عشق الهی غرق است، از سوی دیگر روش او در بیان مطالب بیشتر به صورت کنایه و اشاره است، و از سوی سوم در دورانی زندگی می‌کند که دچار نابسامانی‌های سیاسی و اجتماعی است، و با توجه به این‌که جز آنچه از اشعار او به دست می‌آید، زندگی او چندان در تاریخ ثبت نشده است، اظهار نظر درباره اندیشه‌ سیاسی او بسیار مشکل است؛ از این‌رو، در انتساب اندیشه‌های سیاسی به وی باید محتاط بود. آنچه به صورت کلی می‌توان بیان داشت این است که حافظ مانند هر انسان هوشمند و زیرک در شرایط مختلف، واکنش و رفتارهای سیاسی متناسب از خود نشان می‌داد.
در این‌جا بهتر است ابتدا اشاره‌ای به وضعیت سیاسی اجتماعی زمان حافظ داشته باشیم، سپس به برخی از واکنش‌های سیاسی وی بپردازیم.
وضعیت سیاسی زمان حافظ
حافظ شیرازی، در یکی از ادوار تاریک سیاسی تاریخ ایران و جهان اسلام و در فاصله بین دو بحران بزرگ؛ یعنی حمله چنگیز و ظهور تیمور، زندگی می‌کرد؛ جوانیِ وی همزمان با درگذشت آخرین ایلخان؛ یعنی ابوسعید بهادرخان و نیز ملوک الطوایفی شدن جهان اسلام بود که پس از گذشتن یک قرن از سقوط خلافت عظیم پانصد ساله عباسی و جنگ‌های چند صد ساله صلیبی، کمر راست نکرده بوده است.
حافظ حدوداً پانزده سال (از حدود 742 تا 757ق) معاصر با شاه شیخ ابواسحاق اینجو، بود.[1] از ستایش‌ها و مرثیه‌های پرشور حافظ چنین بر می‌آید که او حمایت ابواسحاق را در دوره تکوین و شکل‌یابی هنرش [یعنی شعر سرایی] مهم و مغتنم می‌شمرد. دوران سلطنت شاه ابواسحاق، دوره‌ای است که حافظ از آن به «خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود» تعبیر می‌کند. حافظ قطعه گویایی درباره او و عصر مرفه او دارد به مطلع:
به عهد سلطنت شاه شیخ ابواسحاق
به پنج شخص عجب ملک فارس بود آباد
سپس محمد مظفر معروف به امیر مبارزالدین که حاکم کرمان و یزد بود، کرّ و فرّی کرد و پس از چند برخورد و مصالحه، بار آخر که با کمک بعضی پهلوانان شیرازی که از شاه ابواسحاق ناراضی بودند (چون وی به شیرازیان وثوق نداشت و نزدیکان خویش را از میان اصفهانیان و دیگران انتخاب می‌کرد) محاصره شیراز را شکست و ابواسحاق نیز فرار نمود. پس از چندی نیز مبارزالدین بر وی دست یافت و او را گردن زد و خود حاکم شیراز و فرمانروای یزد و کرمان و بعضی نواحی خلیج فارس گردید. وی جوانی خویش را در فسق و عشرت‌طلبی گذرانده بود، اما پس از آن بنای بر زهد فروشی و تعصب و تلخی گذاشت.[2]
رفتارهای مبارزالدین در نهایت بدان انجامید که فرزندش شاه شجاع کودتا نموده و پدر تندخو را دستگیر و نابینا کرده و خود به جای او به سلطنت نشیند. وی نه تنها سخت کیشی و سخت کُشی و سخت کوشی پدر را نداشت، بلکه کاملاً شادخوار و عشرت‌طلب بود. او از اهل فضل و فرهنگ بود و مانند حافظ، حافظِ قرآن بوده و کشاف زمخشری را تحریر و تقریر می‌نمود و با حافظ مشاعراتی نیز داشت. به همین جهت، حافظ با او گرم گرفت و احترام متقابلی بینشان پدید آمد. شاه شجاع، شعر و هنر حافظ را مهم تلقی می‌نمود و حافظ نیز با طراز زرکش شعر خویش، سلطنت او را آذین می‌بست. بیشترین تأثیر در زندگی هنری حافظ را شاه ابواسحاق و سپس شاه شجاع داشتند که در آن حافظ در امن و آسایش و احترام به سر می‌برد.[3]
اندیشه‌های سیاسی حافظ
به‌طور کلی؛ اندیشه سیاسی- اجتماعی حافظ را می‌توان از واکنش‌های وی نسبت به حقایق تاریخی (یعنی: 1. آشوب زمانه، 2. ارباب بی‌مروّت دنیا، 3. بی‌اعتباری دنیا و ناامنی کار جهان) استنباط نمود. واکنش‌های وی را در یک تقسیم‌بندی می‌توان در دو دسته کلی جای داد:
الف. انعطاف در برابر حاکمیت
این نوع واکنش حافظ در قالب سه‌گونه رفتار بروز و ظهور می‌یابد:
1. تسلیم در برابر قضا و قدر الهی:
در کوی نیک نامی ما را گذر ندادند
گر تو نمی پسندی تغییر کن قضا را
حافظ به خود نپوشید این خرقه می آلود
ای شیخ پاک دامن معذور دار مارا
2. مدح و ثنا:
ای شهنشاه بلند اختر خدا را همتی
تا ببوسم همچو اختر خاک ایوان شما
3. تقاضای صله و وظیفه:
بدین شعر تر شیرین ز شاهنشه عجب دارم
که سرتاپای حافظ را چرا در زر نمی‌گیرد
در جایی دیگر نیز آورده است:
ذکر خیر طلب می‌کنی! سخن این است
که در بهای سخن سیم و زر دریغ مدار
4. تأیید زمانه:
بر آستانه تسلیم سر بِنِه حافظ
که گر ستیزه کنی روزگار بستیزد
البته ممکن است - و چه بسا واقعیت نیز همین باشد - که حافظ در اشعار خود از نوعی ایهام استفاده کرده و در قالب مدح و ثنا و درخواست صله و ...، به معنویاتی پرداخته است که اهل هنر آن‌را درمی‌یابند.
ب. انتقاد و مبارزه منفی
این نوع از واکنش حافظ نیز در قالب‌های متعددی بروز و ظهور یافته است که به برخی از آنها اشاره می‌نماییم:
1. انزواگرایی و قناعت پیشگی:
ببُر ز خلق وز عنقا قیاس کار بگیر
که صیت گوشه نشینان زقاف تا قافست
2. پناه بردن به خوشی درونی و عشق الهی:
هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی
کین کیمیای هستی قارون کند گدا را
6. انتقاد از زمانه:
ما آبروی فقر و قناعت نمی‌بریم
با پادشه بگوی که روزی مقدّرست
و نیز گفته است:
باده با محتسب شهر منوشی زنهار
بخورد باده­ات و سنگ به جام اندازد[4]
بنابراین، باید گفت حافظ در جایگاهی نبوده و این موقعیت را نداشته که مانند یک سیاست‌مدار حرفه‌ای رفتار کند، اما مانند هر فرد اندیشمند با هوشی، رفتار سیاسی متناسب با شرایط فردی و اجتماعی را دنبال می‌کرده است.

[1]. نک: جعفریان، رسول، تاریخ ایران اسلامی، دفتر سوم، ج 2، ص 9، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، بی‌تا.
[2]. همان.
[3]. نک: خرمشاهی، بهاء الدین، حافظ، ص 60، تهران، طرح نو، چاپ دوم، 1374ش.
[4]. همان، ص 80 به بعد.
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    797054 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    759109 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می‌کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می‌کند؟
    683247 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه‌های دینی ما مسئله‌ای شناخته شده است، چنان‌که در آیات و روایات آمده است:«بریده باد هر دو دست ابولهب»؛ «از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می‌رود». و... .منتها همان‌گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، و هر دعایی از هر فردی قرین اجابت نیست، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    660368 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    649618 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    602141 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580447 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    568810 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565359 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564663 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...