قرآن کریم کتابی آسمانی است که خدا به صورت شفاهی بر پیامبر اسلام(ص) نازل کرد. حضرت محمد(ص) نیز سور و آیات قرآن را به صورت شفاهی به مسلمانان ابلاغ کرد. در این میان برخی مسلمانان اقدام به حفظ آیات و سور، و عده‌ی معدودی نیز اقدام به کتابت و نوشتن آن بر روی پوست و دیگر اشیاء کردند. از آن‌رو که فرشته وحی و پیامبر خدا معصوم بوده و مصون از خطا و اشتباه هستند، آیات قرآن بدون هیچ‌گونه کم و کاستی به مردم ابلاغ گردید؛ اما از آن‌رو که نوشتن قرآن بر عهده‌ی خود مسلمانان قرار گرفت و آنها نیز مصون از خطا نبودند، در برخی موارد و به صورت جزئی(به گونه‌‌ای منجر به تحریف قرآن نشده) خطاهایی در کتابت قرآن رخ داده است که برخی از آن به عنوان اشتباه املایی تعبیر می‌کنند.

مسئله دیگر آن است که در مورد تعیین شماره آیات قرآن و ابتدا و انتهای هر آیه، برخی معتقدند که این تقطیع و شماره‌بندی به صورت توقیفی است؛ یعنی توسط شخص پیامبر(ص) تعیین شده است؛ از این‌رو است که برخی از حروف مقطعه مانند «الم»[1] یک آیه محسوب شده و برخی دیگر از آنها مانند «طس»،[2] به عنوان آیه‌ای مستقل نبوده و بخشی از یک آیه دیگر به شمار می‌آیند. اما چرا این اختلاف در شماره آیات به وجود آمده است، برخی معتقدند که علتش آن است که پیامبر(ص) در ابتدای هر آیه از قرآن وقف می‌کرد و پس از این‌که با این توقف خود، محل آیه را به شنوندگان گوشزد می‌کرد، مجددا برای رعایت اتصال معنایی، آن‌را به صورت متصل با آیه‌ی قبل تلاوت می‌نمود؛ و این‌گونه بود که برخی گمان می‌کردند که آن دو آیه، یک آیه است.

به هر ترتیب؛ در مورد تعداد آیات به گونه‌‌ای اختلاف به وجود آمد که ابوعبدالله موصلی گفت؛ اهل مدینه، مکه، شام، بصره و کوفه، هر کدام عدد خاصی را برای تعداد آیات قرآن ذکر کرده‌‌اند و در میان خود اهل مدینه نیز اختلاف نظر وجود داشته و آنان نیز دو شماره متفاوت برای تعداد آیات قرآن ذکر نموده‌اند. در این میان گفته شده است که عدد آیات قرآنی که اهل کوفه به آن معتقدند، آن‌را از امیرالمؤمین علی بن ابی طالب، روایت کرده و به ایشان مستند کرده‌‌اند. البته این ادعایی نیست که کاملا اثبات‌شده باشد.

به هر حال در مورد تعداد آیات، این اجماع وجود دارد که دست کم شش هزار آیه در قرآن وجود دارد و اختلاف در آن است که آیا شمار آیات بیش از شش‌هزار است و اگر آری، چند آیه بیشتر است؟

برخی آیات قرآن ‌را دقیقا 6 هزار دانسته و اعداد 6204، 6214، 6219، 6225، 6236 و 6600 نیز به عنوان شماره آیات قرآن مطرح شده است.

البته در 40 سوره از سوره‌‌های قرآن، هیچ‌‌گونه اختلافی در تعداد آیات آنها وجود ندارد. این سوره‌ها عبارت‌اند از:

یوسف، حجر، نحل، فرقان، احزاب، فتح، حجرات، تغابن، ق، ذاریات، قمر، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، ضحی، عادیات، تحریم، ن، انسان، مرسلات، تکویر، انفطار، سبح، مطففین، بروج، غاشیه، بلد، لیل، انشراح، تین، تکاثر، همزه، فیل، فلق، تبت، کافرون، کوثر، و نصر.

در چهار سوره‌ی قصص، عنکبوت، جن و عصر نیز درباره‌ی تعداد کل آیات این سوره‌‌ها اختلافی وجود ندارد؛ اما در این زمینه که کدام عبارت آیه‌ی اول سوره است، اختلاف شده است. به عنوان مثال در سوره‌ی عنکبوت، اهل کوفه «الم»[3] را یک آیه‌ی کامل دانسته‌‌اند؛ اما اهل بصره آن‌را جزء آیه‌ی اول می‌دانند و در مقابل «مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین‏»[4] را یک آیه‌ی مستقل، و اهل شام «وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیل‏»[5] را یک آیه‌ی مستقل به شمار آورده‌‌اند.

در هفتاد سوره‌ی باقیمانده هم در مجموع آیات و هم در تعیین آنها اختلاف وجود دارد. به عنوان مثال اکثریت معتقدند که سوره‌ی حمد 7 آیه دارد که اهل کوفه و مکه «بسم الله» را یک آیه دانسته‌‌اند و دیگران بسم الله را بخشی از آیه‌ی اول دانسته، ولی «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»[6] را یک آیه و ادامه آن‌را یک آیه‌ی مجزا گفته‌‌اند. حسن بصری آن‌را هشت آیه دانسته(بین این دو نظر جمع کرده است) و برخی علاوه بر این، «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ» را هم دو آیه دانسته و در مجموع سوره حمد را نه آیه تعیین کرده ‌است. عده‌‌ای هم معتقدند که این سوره 6 آیه دارد(بسم الله را جزء آیه اول تعیین کرده است).[7]

در نهایت باید گفت آنچه مهم است، این است که اختلاف در تعداد آیات سوره‌‌های قرآن، به معنای اختلاف در تعداد جملات و کلمات قرآن نیست که منجر به کوتاه و بلند شدن سوره و کاستی و فزونی در کل سوره شود؛ بلکه این اختلاف تنها در تعیین دقیق محل شماره آیات است. بنابر این، این اختلاف نه منجر به تحریف و تغییر در قرآن می‌شود و نه مشکل دیگری ایجاد می‌کند.

[1]. بقره، 1.

[2]. نمل، 1.

[3]. عنکبوت، 1.

[4]. عنکبوت، 65.

[5]. عنکبوت، 29.

[6]. حمد، 7.

[7]. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 232 – 236، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ دوم، 1421ق.