بدعت در لغت به معنای کار نو و بی سابقه است. همان طور که در قرآن آمده است: بَدِیعُ السَّمَوتِ وَالاََرضِ (هستى بخش آسمانها و زمین اوست‏)[1] و در اصطلاح به معنای " ادخال مالیس من الدین فی الدین" است یعنی نسبت دادن چیزی به دین در حالی که در واقع جزء دین و شریعت نیست.

درباره تعریف اصطلاحی بدعت دو نکته مورد توجه است:

1- بدعت نوعی تصرف در دین، از طریق افزون یا کاستن شریعت است. بنابراین آنجا که نوآوری، ربطی به دین و شریعت نداشته باشد، بلکه به عنوان یک مسأله عرفی و عادی انجام گیرد، بدعت نخواهد بود. مثلاً اگر ملتی  یک روز خاص را برای خود بعنوان روز جشن و شادی معین کند. اما نه به این قصد که شرع چنین دستوری داده است، چنین کاری بدعت نیست هرچند بایستی حلیت و حرمت آن از جهات دیگری مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

از اینجا روشن می شود که بسیاری از نوآوری های بشری در زمینه هنر، ورزش، صنعت، و ... از قلمرو بدعت اصطلاحی بیرون بوده و آنچه درباره آنها مطرح است مسأله حلال و حرام بودن آنها از جهات دیگر است که خود ملاک و مقیاس خاص خویش را دارد.

2- منظور از امر تازه و بی سابقه در دین این است که با هیچ یک از قوانین و مقررات جزئی و کلی اسلام هماهنگی و سازگاری نداشته باشد، و نتوان مقررات کلی اسلام را بر مصادیق جدید و تازه، تطبیق کرد.[2]

توضیح اینکه: اساس بدعت در شرع به این نکته باز می گردد که چیزی را به عنوان یک امر شرعی که دین به آن فرمان داده به کار برند، در حالی که برای مشروعیت آن، اصل یا ضابطه ای در شرع وجود نداشته باشد؛ ولی هرگاه کاری را که انسان به عنوان یک عمل دینی انجام می دهد و دلیل شرعی (به صورت خاص، یا کلی و عام) بر مشروعیت آن وجود داشته باشد، آن عمل بدعت نخواهد بود. از بیان فوق، بسیاری از شبهات واهی که بر دست و پای برخی از افراد پیچیده است حل می شود. برای نمونه، انبوه مسلمانان جهان روز میلاد پیامبر اکرم (ص) را جشن می گیرند و گروهی این امر را بدعت می نامند! در حالی که طبق آنچه گفتیم، هرگز ملاک بدعت بر آن صادق نیست. زیرا به فرض هم که این نوع تکریم و اظهار محبت، در شرع وارد نشده باشد، ولی اظهار محبت به پیامبر گرامی اسلام (ص) و خاندان او (س) یکی از اصول مسلم اسلام است که این گونه جشن ها و احتفالات مذهبی جلوه و مظهری از آن اصل کلی است.

هیچ کدام از مذاهب اسلامی در حرمت شدید بدعت (داخل کردن چیزهایی که از دین نیست در دین) تردید نکرده اند.مرحوم نراقى (ره) از علمای بزرگوار شیعه می فرماید: «حرمت‏ بدعت مورد اتفاق امت اسلام است، بلکه اصل حرمت آن ضرورى دین و ملت است.»[3]  دلیل عمده حرمت، روایات مستفیض بلکه متواترى است که شیعه و اهل سنت از پیامبر خدا (ص) نقل کرده‏اند که فرمودند : (ایجاد هر امری که سابقه در دین نداشته بدعت است و هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی در آتش است».[4]

با این که تمامى مذاهب‏ اسلامى بدعت را حرام می‌‏دانند لیکن چون ماهیت آن به درستى روشن نشده، به عنوان مبارزه با آن گاه راه افراط و گاه تفریط پیموده شده و مسلمانان گاه به تکفیر و تفسیق یکدیگر پرداخته‌‏اند.

گروهی انجام هر عمل عبادی را که در زمان پیامبر(ص) و خلفا انجام نمی شده بدعت و حرام می دانند و معتقدند که از انجام چنین اعمالی باید پرهیز کرد. مثلا یکی از دانشمندان معروف حنبلی، علم کلام را بدعت می دانست و آن را منشا همه بدعتها و گمراهی ها می شمرد.[5] او چنین می نویسد: «هرگونه علمى که بندگان از علوم باطنى ادعا کنند که در کتاب و سنت ‏یافت نشود، بدعت و گمراهى است و کسى حق ندارد بدان عمل، و مردم را به آن دعوت کند.» او مسلمانان را به بازگشت ‏به دین عتیق به گونه‏اى که در روزگار سه خلیفه اول رایج‏بود، فرا مى‏خواند[6].

این عقاید افراطی بعدا تا حدی در نظریات ابن تیمیه و پس از او توسط محمد بن عبد الوهاب تقویت شد و به آنجا انجامید که طبق نظرات آنها بسیاری از مسلمین بدعت گذار و حتی مشرک معرفی شدند سلیمان بن سحمان النجدى، نواده محمد بن عبدالوهاب، در مورد بدعت‏هاى رایج در میان مسلمانان نوشته است: «محراب‏هاى چهارگانه در مسجدها که براى هر یک از امامان چهار مذهب [حنفى، حنبلى، شافعى و مالکى] ساخته می‌‏شود، بدعت است . هم‏چنین خواندن قرآن با صداى بلند، درود فرستادن بر پیامبر اسلام (ص)، خواندن ذکر یا دعایى بعد از اذان و در شب جمعه و شب‏هاى ماه رمضان و شب عید فطر و عید قربان، تشکیل اجتماع براى بزرگداشت تولدها و وفیات بزرگان دین و خواندن قصیده‌‏هاى مولودیه با لحن‏هاى مخصوص، مخلوط کردن شعرها با درود بر پیامبر و با ذکرها و قراءت قرآن و خواندن آن‏ها بعد از نماز تراویج، تسبیح به دست گرفتن براى گفتن ذکر، بلند کردن صدا به ذکر «لا اله الا الله‏» هنگام تشییع جنازه و هنگام پاشیدن آب روى قبر، پوشیدن لباس‏هاى بلند درویشى، آویختن شمشیر و پرچم در حسینیه‌‏ها و مکان‏هایى که مجالس برپا می‌‏شود . طنبور و دایره زدن و هر چه مانند این‏ها، صدا داشته باشد مانند: شیپور، تکرار لفظ جلاله و اسماى دیگر خدا و . . . بدعت ‏شمرده می‌‏شود [7]. این افراط ها باعث کشتار و قتل عام بسیاری از مسلمانان گشت.

در جواب چنین عقیده ای می گوییم اگر با چنین دید بسته ای به احکام شرع نگاه کنیم نباید هیچ تغییری در زندگی دینی و دنیایی مسلمین بپذیریم. باید با همان لباس صدر اسلام نماز بخوانیم، همان فکرهایی که آنان به ذهنشان می رسید به ذهن ما برسد و همانگونه که آنان به زنده ها یا اموات خود احترام می گذاشتند ما هم ادای احترام کنیم. واضح است که این طور دینداری به نظر هیچ عالم دینی صحیح نیست. علمای شیعه و تمام فرق دیگر اهل سنت با این جمودها و زیاده روی ها مخالفت کرده و به نقد آن در کتب خود پرداخته اند.

بر این اساس علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت، بدعت را به دو قسم حرام و غیر حرام تقسیم کرده اند. مرحوم صاحب جواهر(ره) می گوید عده ای مثل محقق و شیخ طوسی فرموده اند که:"... بدعت شامل حرام و غیر حرام می شود ."[8] از شافعی نیز نقل شده که گفته است بدعت دو گونه است: پسندیده و ناپسند . بدعتى که موافق سنت ‏باشد، شایسته و بدعتى که مخالف باشد، ناشایست است.[9]

علامه مجلسی، عالم بزرگ شیعی می گوید: « بدعت در شرع، چیزی است که پس از رسول گرامی حادت شده (به عنوان دین قلمداد شده) و دلیل شرعی خاص یا عامی نیز بر جواز آن در کار نباشد.»[10] مرحوم نراقى(ره) نیز این دیدگاه را پذیرفته و نوشته است: «بدعت عملى است که غیرشارع بدون دلیل و مدرک شرعى، آن را براى دیگران، به صورت یک عمل شرعى وانمود کند. اما اگر عملى از ناحیه شرع ثابت نشده باشد و آن عمل را کسى انجام دهد، بدون ارائه به صورت یک عمل شرعى، آن عمل از جهت‏ بدعت حرام نخواهد بود گرچه ممکن است از جهت دیگرى حرام باشد.»[11] شاطبى از فقیهان اهل سنت نیز، همین نظر را دارد و می گوید: «بدعت، طریقه‏‌اى است در دین که اختراع شده و اصلى در شریعت ندارد. و لیکن در صورت، مشابه با شریعت است و به عنوان یک امر شرعى وانمود می‌‏شود .» [12] بنا براین اگر مسلمانی اعمالی را انجام دهد که هیچ گونه سابقه ای در دین نداشته باشند به شرط آنکه آن اعمال را به دین منسوب نکند و از دین نداند بدعت نخواهد بود.