kabla kulitafiti swala hili, kwanza kabisa inabidi kuzifafanua nukta zifuatazo:

1: Muumba Mtukufu katika Qur-ani anasema: “Na tungelitaka sisi kumuongoa kila mwanaadamu

(kwa kutumia nguvu bila ya kumpa uhuru wa kuchagua akitakacho) basi tungelimuongoa, lakini (kila mmoja yuko huru) na ndio maana ikawa (lakini) imeshathibiti kauli ya uhakika kutoka kwangu kwamba mimi kwa yakini nitaujaza moto wa Jahannam kwa kupitia watu na majini”.[1]

2: Maana ya hidaya (muongozo): hidaya au muongozo huwa una maana ya kumfanyia mtu hisani ya kumuongoza huku ukimtaakia kheri.

3: Aina za miongozo: ukiitafakari vizuri Qur-ani, utagundua kuwa kuna aina mbili za miongozo, nazo ni: muongozo wa kimaumbile na muongozo wa kisheria. Muongozo wa kimaumbile ni muongozo uliokidhibiti kila kitu, na kila kitu huwa kinaufuata muongozo huo kwa jinsi ya maumbile yake yalivyo, ili kukifikia kilele cha malengo ya kuumbwa kwake, huku muongozo huo ukikisukuma kitu hicho na kukielekeza katika kuyafikia malengo hayo. Mola Mtukufu anasema: “Akasema: Mola wetu ni Yule aliyekipa kila kitu umbile lake maalumu kisha akakipa muongozo wake”[2] na katika Aya nyengine anasema: “Naye ndiye aliyeumba kisha akakiweka kila kitu mahala pake. Naye ndiye  aliyepanga makadirio ya (kila kitu) kisha kila kimoja akakipa muongozo wake”[3].

Muongozo wa kisheria ni muongozo maalumu unaowahusu wenye akili tu, muongozo huu huwa unahusiana na utowaji maelekezo katika masuala kiimani na kisheria, pamoja na kumfahamisha mwanaadamu yale yanayopaswa kutendwa na yanayopaswa kuepukwa, hili ndilo linaloitwa: tabia njema. Muongozo huu huwa unawafikia wanaadamu kwa njia ya mitume au maimamu (a.s). Mola Mtukufu Anasema: “Kundi moja ameliongoa (Mola Mtukufu), na jengine likathibitikiwa na upotovu”[4] vile vile akasema tena: “Na Mola humuongoza amtakaye (mwenye uchu (muelekeo) wa kuongoka)”[5]. Tukiziangalia kwa makini Aya hizi, tutafahamu kuwa; muongozo uliokusudiwa ndani ya Aya hizi, ni muongozo wa kisheria, na muongozo huu unamuhusu kila mwanaadamu.

4: Uhuru wa mwanaadamu ambao ni wa kimaumbile: mwanaadamu ni mmilikiwa wa Mola Mtakatifu, naye ni kiumbe pekee (yeye pamoja na jini) miongoni mwa viumbe vya Mwenye ezi Mungu ailyeumbwa na kupewa uhuru, na kuna Aya chungu nzima zinazomuelezea na kutilia mkazo kuwa mwanaadamu ni kiumbe huru, kama vile Aya isemayo: “Na useme (utangaze) ukweli utokao kwa Mola wako, basi anayetaka kuukubali na aukubali, na anayetaka kuukanusha na akanushe”.[6] Na katika aya nyengine anasema: “Hakika sisi tumemuongoa mwanaadamu (kwa kumuonesha njia ya kheri na ya shari), naye yuko huru katika (kuifuata njia aitakayo) kushukuru au kukufuru”.[7] Bila shaka kila mmoja huwa anajihisi kuwa yuko huru pale atendapo matendo yake, basi kutenda au kutotenda huwa ni hiyari yake mwenyewe.

Chaguo lako la hili au lile ** ni alama ya uhuru ewe yule.[8]

Uhuru na hiyari ya mwanaadamu, ni sehemu ya maumbile yake isiokubali kutengana naye. Hapa utaona kuwa uhuru na hiyari ni mambo ya lazima na si ya hiyari, yaani mwanaadamu amelazimika kimaumbile kuwa na uhuru na wala hawezi kuepukana na uhuru huo. Na ingalikuwa mwanaadamu ameshauriwa kupewa au kutopewa uhuru, hapo basi angalikuwa na hiyari ya kuukubali au kuukataa uhuru huo. Lakini hadi leo hatujawahi kukutana na mtu asiyekuwa na uhuru wa kimaumbile. Hivyo basi mtu kuwa huru au kuto kuwa huru ni jambo lililoko nje ya uwezo wake. Dalili zote tulizozitoa zinathibitisha kuwa mwanaadamu ni kiumbe huru, na anatenda matendo yake kwa hiyari yake mwenye. Mwanaadamu kuwa huru inatokana na muongozo wa kimaumbile alioumbiwa nao. Kwa hiyo hali ya uhuru wa kutenda au kutotenda alionayo mwanaadamu, inatokana na maumbile yake alioumbiwa nayo.

5: Nidhamu ya Kiungu katika mpangilio wa dunia: nidhamu ya kilimwengu imejengeka katika mtindo wa kuathiriana, na kwa kupitia msingi huo (wa kuathiriana) kila kitu huwa kinaathirika kutokana na kitu fulani, pia vile vile kinaweza kukiathiri kitu chengine na kusababisha kutokea tokeo fulani. Na huo ndio mfumo maalumu uliowekwa na Muumba kwa ajili kuuendesha ulimwengu huu. Katika suala la uongofu, Mola Mtakatifu amezitayarisha sababu maalumu zitazomfanya kila mpenda haki kuufikia uongofu wa Mola wake hii ni kwa ajili ya kumrahisishia mja wake kuyafikia malengo ya kuumbwa kwake kwa urahisi.

Kwa baraka za Aya tulizozitaja pamoja nukta mbali mbali zilizopita, tumeweza kufahamu kuwa muongozo wa kimaumbile unakihusu kila kiumbe akiwemo mwanaadamu, tusisahau pia mwanaadamu huyu amepewa nyongeza ya uongofu wa kisheria. Pia zingatia kuwa: ingawaje yeye amepewa muongozo wa kisheria, lakini bado muongozo huo haumkalifishi yeye kutenda matendo yake kinyume na matakwa yake, bali yeye atabaki kuwa huru katika kutenda matendo hayo, na hilo linatokana na uhuru wa kimaumbile aliokuwa nao. Naye vile vile yuko huru katika kuutafuta muongozo wa kisheria na kuufuata, au kulifumbia macho jambo hilo na hatimae kuidhulumu nafsi yake kwa kule kuizuia na kuifanya isiufikike muongozo huo. Mola Mtukufu alikuwa anao uwezo wa kumpa mja wake uongofu wa lazima na kumfanya yeye atende matendo yake bila ya hiyari yake, lakini Mola alitaka mwanaadamu awe huru ndio maana akampa akili ya kulibaugua jema na baya na kumtaka yeye atende mema kwa manufaa yake na jamii yake, jambo ambalo lingelimfanya yeye kuufikia ukweli halisi wa ubinadamu wake.

Natija ya utafiti:

Sasa itakuwa imeshaeleweka kuwa usemi wa kusema kwamba; Mola Mtakatifu hakutaka waja wake waongoke, si usemi sahihi, bali ukweli uko kinyume na usemi huo, kwani Mola Mtukufu amemtaka kila mmoja kuufikia uongofu wake. Ila tu Yeye amemuekea mwanaadamu nidhamu maalumu ya kuufikia uongofu huo, na nidhamu hiyo ni kule kumfanya mwanaadamu auendee uongofu huo kwa uhuru na hiyari yake mwenyewe. Na wala muongozo wa kisheria haumuandami yeye kimaumbile na kumtoa katika hali ya uhuru alionao,[9] elewa pia; iwapo yeye atatembea ndani ya uwanja wa haki, hapo ndipo atapopata taufiki zaidi ya kuifikia hidaya ya Mola wake.[10]

Mola Mtukufu anasema: “والذين جهدوا فينَا لَنَهدِ ينَّهم سُبلَنا وَ إنّ اللَّه لَمع المحسنين”

Maana yake ni kwamba: “Na wale wenye kufanya jitihada kwa ajili yetu, kwa yakini Sisi tutawaongoza (na kuwaonyesha) njia zetu, na bila shaka Mola yu pamoja na watenda hisani”.[11] [12]