Мүхтәлиф ҹәһәтдән мөһкәм дәлилләрлә исбат етмәк олар ки, һәгиги ирфанла шиә мәктәби арасында бирбаша рабитә вардыр. Бундан әлавә, әксәр ирфан алимләри бу ики һәгигәтин вәһдәтини гәбул едирләр. О ҹүмләдән, Ислам аләминдә танынмыш арифләрдән  сејјид Һејдәр Амули бу һагда јазыр: "Шиә илә ирфанын мәншәји бир һәгигәт олуб, бир әслә гајыдыр. Чүнки, шиә елминин бүтүн көкләри бир јерә гајдыр ки, о да Әмирәл-мөминин Әлидир (әлејһиссалам). Ондан сонра исә силсилә илә он биринҹи өвладына (Имам Замана) гәдәр ҝәлиб чатыр. Әсл һәгиги суфизим, өз-өзлүјүндә ирфанынын көкүнүн Имам Әлијә (әлејһиссалам) вә пак өвладларында чатмасыны гејд едирләр. Бәзән Имам Әлинин (әлејһиссалам) хүсуси шаҝирдләриндән олан Кумејл ибн Нәхәијә ирфан чатмасы вә онун васитәси илә (Кумејл дуасы) нәгл олунмасыны мүшаһидә едирик. Һәмчинин, Һәзрәтин диҝәр шаҝирдләриндән вә мүридләриндән олан Һәсән Бәсрини дә белә шәхсијјәтләр арасында ҝөрүрүк. Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) өвладларындан Имам Садигә (әлејһиссалам) дә чатан ирфан, О Һәзрәтин васитәси илә диҝәр Имамлара өтрүлүр. Бүтүн бу мәзһәб вә ирфанын башында, истәр һәгигәт вә истәрсә дә тәригәт ҹәһәтдән, пак вә мәсум Имамлар (әлејһиссалам) дајанмышлар. (јәни, һәр бир ирфани рәфтар вә әмәл онларын ҝөстәриши әсасында олмалыдыр)[1]

Һәгигәт вәһдәтинин арашдырылмасы һәм маһијјәт вә һәм дә тарихи ҹәһәтдән чох ҝениш фүрсәт тәләб едир. Амма, бир шеј гәтидир ки, ирфанны әсл мөвзусу истәр нәзәри ҹәһәтдән вә истәрсә дә һәгигәтдә әмәлдә инсанын камилләшмәсидир. Бу да Һаггын сифәтләринин инсанлар арасында тәҹәлли тапмасы демәкдир. Пак вә мәсум Имамалар (әлјеһимуссалам) һеч  шүбһәсиз белә магамын ән камил нүмунәләридирләр. Имам Заманын (әҹ.) гејбдә олдуғу дөврдә дә бүтүн арифләр О Һәзрәтә гүтб кими бахыр вә һәзрәт Иса (әлејһиссалам), Хазыр (әлејһиссалам) кими пејғәмбәрләр исә Онун вәзирләри вә хүсуси достлары кими танынырлар.

Беләликлә, шиә аләминдә һәддән артыг арифләрин олмасындан әлавә, онларын һамысы пак вә мәсум Имамларын (әлејһиссалам) пак чешмәсиндән бәһрәләнмиш вә үмумијјәтлә, имамәт вә вилајәтин батини, ирфан вә илаһи мәрифәтин тәҹәлләсиндән башга бир шеј дејилдир. Ондан да тәквини вилајәт вә батини мәгам кими ад апарырлар. Ирфан бахымындан Имам, варлыг аләминдә ирфанын гәлби, гүтбү  вә бүтүн ҝөзәл илаһи сифәтләрин мәзһәридир.

Суфиләрин силсиләси

Ирфан аләминдә тәригәт силсиләсинә гошулмаг вә парча алмаг, мүридлә мурад, камил арифлә тәригәт јолунда әлагәләриндән мејдана ҝәлмиш бир мөвзудур. Нүмунә үчүн мәһшур шаир Шәмси Тәбризи илә Мовлана арасында олан әлагәјә ишарә етмәк олар. Амма белә дејил ки, камала јетмиш арифлә сырф әлагәдә олан һәр мүридин дә ирфан магамына чатмасы тәсдиг олунсун. Диҝәр тәрәфдән билирик ки, арифләрин әксәријјәти батини јолла ирфан сәрчешмәсинә чатмышлар. (Әлбәттә, шиә етигадына ҝөрә бу мәгам јалныз, Имамәт мәгамынын батининдән кечмәклә ола биләр) Беләлкилә, белә арифләрин чохусунун өз зәманәсинин ән бөјүк арифиндән иршад мәгамына чатмаларына вә иҹазә алмаларына бахмајараг, өз мәрифәт һәгигәтләринин һәмин иҹазә алдыглары арифләрдән әлә ҝәтирдикләрини тәсдиг етмәмишләр.

О ҹүмләдән, Ибн Әрәби зәманәсинин бөјүк арифләриндән олмасына бахмајараг, өз устадынын һәзрәт Хызр пејғәмбәр (әлејһиссалам) олдуғу иддиа едир. Бу минвалла, тарих боју әксәр тәригәт јолунун арифләри вә онларын сејр-сүлук јоллары илә тәрәфдарлары арасында сөз јајылмышдыр. Бәзән дә инһираф јолуна чәкилмиш вә тәһриф олунмушдур. Һал-һазырдакы ирфан мәктәбинин һеч бириндә демәк олмаз ки, әввәлки әслин ады горунмуш һалында һансыса бир ирфан мәктәбинә чатмышлар.

Амма, бир шеји гејд етмәк лазымдыр ки, һәр бир зәманәдә инсанлар арасында өзүнәмәхсус камил арифләр вә Аллаһ адамлары олмушдур. Онлар мүхтәлиф мәканларда заһир олур вә өз сәлигәлри илә ирфан вә сејр-сүлук јолуну кечирләр. Чүнки, Аллаһ-таала бу јолда пахыл дејил вә халис нијјәтлә заһир олан һәр бир садиг мөминин әлиндән тутур вә нәһајәтдә, ону һәгиги ирфан јолуна јөнәлдир.

Беләликлә, мүасир дөврүмүздә һеч бир ирфан мәктәбини һансыса бир тарихи сисиләдән чатан ирфани мәктәбә бағланмасы чох чәтиндир. Бәзи заманларда ирфан мәктәбинин силсиләси позулмуш вә мүасир дөврүмүздә исә бу саһәдә чох вахт мүвәффәгијјәтләр әлә ҝәлмәмишдир. Һәр ирфан иддиасында олан ирфан мәктәбини дә белә асанлыгла, һәгиги гәдим ирфан силсиләсинә аид едиб, батининин шәриәт вә пејғәмбәрләрин јолу олдуғуну да иддиа етмәк олмаз. Һафиз демишкән:

Суфинин нәгди одур ки, саф вә ғәшсиз олсун,

Нә билмәк олар ки, әлиндәки парча атәшлик олсун!

Арифләрин нәзәринә ҝөрә халис вә садиг арифлә јаланчы арифләр арасындакы фәрг илаһи ешгин онун иманындак фөвгәладә тәсиридир. Бу тәсир, садиг арифләрдә өзүнү бүрузә верир вә фәрд узун мүддәт белә бир тәсирин онун нәфсиндә галмасыны һисс едир. Әксинә, јаланчы арифләр сөз пәһләваны олур, өзләрини заһирдә даһи арифләрә бәнзәтәмклә, һијләҝәр сөзләр вә иршадлары илә өзләринә базар ачыр вә торуна салдығы мүридләрини сона кими өз әтрафларында сахламаг истәјирләр. Елә белә һијләҝәрлијә вә суи истифадәләрә ҝөрә чохлары әсл ирфана гаршы јахшы ҝөзлә бахмыр вә көклү олараг, ирфан аләмини гәбул етмирләр.

Мүасир дүнјада Ислами ирфан

Мүасир технолоҝија дүнјасында вә һәр шејин техники ҹәһәтдән ҹиливәләнмәси, һәр јердә фитнә-фәсадын рәваҹ алдығы бир дөврдә Ислам ирфаны јеҝанә јолдур ки, инсанларын ниҹаты үчүн мүһүм рол ојнаја биләр. Ислам ирфаны бу јолда ән зәрури вә лазым олан мәктәб һесаб олунур. Чүнки, гәлби тәгва вә паклыға тәкҹә заһирлә јох, мәнәвијјаты дәрк едиб она јетишмәклә наил олмаг олар.

Диҝәр бир бахымдан, һазыркы модерн дүнјанын әлаҹолунмаз проблемләри, инсанлар арасында ашкар олмуш нәфси фитнә-фәсадлары, сонлуғу интиһарла гуртаран психоложи бөһранлары буна дәлилдир ки, инсанларын чоху иҹбари дә олса, артыг сонунҹу ирфан алминә дахил олмуш вә өзләрини јенидән мәнәвијјат аләминә гајтармаға һазыр олдугларыны елан етмишләр. Елә бир мәнәвијјат ки, мүшаһидә вә һүзур елми илә ону инсанын гәлбиндә дәрк етмәк мүмкүндүр. Бу јолла, инсан дүнјанын алдадыҹы ојунларындан вә тәһлүкәләриндән тамамилә азад олар вә өз нәфсини пакламагла она етимад етмиш олар.

Ирфанын әмәли јолу:

Әввәлдә гејд етмәк лазымдыр ки, ирфан һеч дә диндән ајры бир шеј дејил, бәлкә дә ирфан динин батини вә һәгигәтидир. Беләликлә дә, ирфанын әсас көкләри динин вә шәриәтин әсасларындан башга бир шеј дејилдир. Бу фәрглә ки, шәриәт ирфандан әлә ҝәлән мәрифәтлә даһа да нурланыр вә өзүндә хүсуси дәрин изләр бурахыр, бунунла да, арифи ән јүксәк илаһи јола тәрәф апара билир. Шәриәт сөзү, јол мәнасында олдуғу кими илаһи мәрифәт вә ирфан да бу јолун һәдәфи вә сонудур. Ислам шәриәти сырф бир сыра адәт вә ганунлар топлусу дејил ки, ҹәмијјәтдә јајылмагла сона јетсин. Исламда инсанын батини һиссләрини вә сафлығыны горумагдан өтрү хүсуси зәрури ҝөстәришләр, өзүнү вә Аллаһы танымагдан өтрү бәзи әмәлләр тәјин едилмиш вә јоллар ҝөстәрилмишдир.

Әҝәр шәриәт ҝөстәришләринә вә тәгваја әмәл олунса әслиндә, онларын һамысынын инсанынын гәлбиндә бир сыра мәнәви вә батини шәраитләри јаранар вә она тәригәт дејилир. Тәригәт јәни јол, әслиндә, шәриәтә әмәл етмәклә тәригәтә дүшән инсан сонда һәгигәтә чатаҹагдыр.

Аллаһ јолунда сејр-сәфәр вә мүҹаһидәт етмәкдән өтрү әввәлҹә, бүтүн ҝүнаһлардан чәкинмәкдән өтрү төвбә етмәк лазымдыр. Бунунлада, үмуми шәкилдә дә олса инсанын гәлби илаһи мәрифәти вә һидајәти гәбул етмәјә һазыр олур. Бу һидајәтләр, мәнәви сејрдә олан инсанда мүхтәлиф јолларла ашкар ола биләр. Илаһи һөҹҹәтләр үнваны илә јер үзүндә јашамыш камил инсанлардан истифадә етмәк вә онларын јолларында гәрар тутмаг, Аллаһ-Тааланын мәнәви сејрдә олан инсана ҝөстәрдији хүсуси һидајәт јолларындан биридир. Мәнәви сејр-сәфәрдән дә ваҹиб, бу јолда камил устаддан истифадә етмәк чох мүһүмдүр. Ән хошбәхт инсанлар да о кәсләрдир ки, бу јолда камил инсанлара әлагә јарада билмишләр.

Әҝәр мәнәви сејрдә вә ирфан аләминдә олан инсанын  һарада олмасындан асылы олмајараг, нијјәти саф вә ирадәси камил олса, Аллаһ-Таала она хүсуси һидајәт јолларыны ҝөстәрәҹәкдир. Даһи арифләрин һәјат вә јарадыҹылыгларыны арашдырдыгда мәлум олур ки, белә шәхсләр өз һәјатларында елә јолларла илаһи  һидајәтә чатыб вә елә шәхсләрлә ҝөрүшә бнаил олублар ки, бу мәгамлар онларын ағлына белә ҝәлмәзди. Беләликлә, илаһи гүдрәтин инсаналара верилмәсиндә вә һидајәт олунмасында һеч бир заман вә мәкан мәһдудијјәти олмајыб вә олмајаҹаг. Һәмчинин, һагг јолунда оланларын инсанларын һидајәтинә ҝөрә гәлбләринин аҹымасы да онларын һәддән артыг тәләбләринә нүмунәдир. Бәс, арифдә нә гәдәр чох ихлас оларса, Аллаһ-Тааладан бир о гәдәр тез ҹаваб алынар. Мүасир дөврүмүздә ән чох мүшаһидә етдијимиз будур ки, чох надир инсанлар өз дүнја мејилләриндән әл чәкиб, камил шәкилдә илаһи јолда гәрар тутмаг истәмәләридир. Јохса, Аллаһ-Тааланын хүсуси мәрһәмәт вә диггәти һәмишә бәндәләрин интизарындадыр.

Бир шеји дә гејд етмәк лазымдыр ки, шиә аләминдә тарих боју чохлу даһи арифләр јетишиб вә сон әсрләрдә дә онлардан чоху мәнәви серјдә олан инсанларын әлләриндән тутмушлар. Онларын чохлу мәнәви шаҝирд вә јетирмәләри олмуш, чохлу арифләр тәрбијәт етмишләр. Онлардан, ајәтуллаһ Мирзә Әли Ағагази, Молла Һүсејнгулу Һәмәдани, ајәтуллаһ Әнсари Һәмәдани вә саирләринин адларыны чәкмәк олар. Онларын јашадыглары дөврдә шиә алим арифләринин јетишмәсиндә чох бөјүк роллары олмушдур.

Сонда әмәли ирфан вә мәнәви сејр мөвзусунда даһа чох мүталиә етмәкдән өтрү ајәтуллаһ Мәһәммәд Шүҹаинин үч ҹилдлик "Мәгаләләр" китабыны тәклиф едирик.[2] Бу китабда мәнәви сәфәрин мәрһәләләри бу минвалла верилмишдир:  1- Ајыглыг вә ја илаһи ҹәззаблыг; 2- Төвбә вә ја Аллаһа тәрәф гајыдыш; 3- Батини паклыг әлә ҝәтирмәк вә ја чиркин вә пис әмәлләрдән чәкинмәк; 4-Аллаһ јолунда чалышмағы тәләб етмәк; 5- Мүрагибәнин (нәфсә нәзарәтин) илк мәртәбәси;  6- Мүрагибәнин (нәфсә нәзарәтин) икинҹи мәртәбәси;

Бу мөвзуда даһа чох мәлумат алмагдан өтрү сајтдакы ашағадакы суаллара мүраҹиәт един:

7799 (сајтда 7855); 9043 (сајтда 9018)