Əmr ibni As ibni Vail Səhmi çox hiyləgər insanlardan biri idi. O, Nabiğə adlı məşhur fahişə bir qadından dünyaya gəlmişdir. Bu aludə və əxlaqsız qadının beş nəfərlə (Əbu Ləhəb, Üməyyə ibni Xələf, Hüşam ibni Müğeyrə, Əbu Sufyan və As ibni Vail) zina etdiyinə görə bu beş nəfərdən hər biri özünün Əmr Asın atası olduğunu iddia edirdi. Nəhayət, Nabiğənin özünün nəzər verməsinə razılıq verdilər. O da As ibni Vaili onun atası təyin etdi. (Amma Əbu Süfyan deyirdi ki, Əmr mənim nəslimdəndir və mənə çox oxşayır.) Çünki Nabiğə Əbu Süfyanı paxıl hesab edir və deyirdi ki, As mənə çox kömək etmişdir![1] Beləliklə, As ibni Vail, Əmr Asın atalığı kimi seçildi. As ibni Vail də həmin müşrikdir ki, Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in oğlu Qasim vəfat etdikdən sonra o həzrətə çox çirkin dil yaralı vuraraq (nəüzu billah) o həzrəti “sonsuz” adlandırdı (və dedi ki, onun oğlu yoxdur ki, nəsli ondan davam etsin). Bu çirkin dil yarasının ardınca mübarək “Kövsər” surəsi nazil oldu ki, onun axırıncı ayəsi As ibni Vailin məzəmmətindədir.[2]

Əmr ibni As Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in həyatı dövründə çirkin və mənfur bir adam idi. O, yetmiş beytdən ibarət olan bir şer qoşmuş və Məkkə uşaqlarına öyrətmişdi. Uşaqlar Peyğəmbəri görən zaman o şerləri uca səslə oxuyurdular və bu da Peyğəmbərin ruhi əzab-əziyyətinə, narahatlığına səbəb olurdu. Buna görə də Peyğəmbər qarğış edərək demişdi: “Pərvərdigara! Əmr məni həcv edir, lakin mən şair deyirəm və şairlik mənə yaraşmaz ki, onun cavabını şerlə deyim. Belə isə, onun yazdığı şerin hər bir hərfinin müqabilində ona min dənə lənət göndər!”[3]

Qureyş böyükləri onun başçılığı ilə bir qrupu Həbəşistana göndərdilər ki, müşriklərin əlindən oraya pənah aparmış mühacir müsəlmanları onlara təhvil versin, lakin Nəcaşi bunu qəbul etmədi və Əmr As və onun yoldaşları əli boş qayıtdılar.[4]

Nəhayət, Əmr As hicrətin 7-ci ilində (zahirdə) müsəlman oldu, bu şərtdə ki, onun keçmiş borcları bağışlansın. Bu şərt əsasında Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-lə beyət etdi.[5]

Bəzi tarix kitablarının nəqlinə görə Peyğəmbər Əmr Asın müsəlman olmasından sonra onu “Zatul-səlasil” adlı səriyyəyə sərkərdə təyin etdi[6] və ondan sonra da Əmman əhalisinin zəkatını toplamağa məmur etdi.[7]

Əmr As Əbu Bəkrin, Ömərin və Osmanın xilafəti dövründə

Əbu Bəkrin və Ömərin xilafəti dövrlərində Əmr As onların ən yaxın adamlarından biri hesab olunurdu. Şamın fəthində müsəlman ləşkərinin sərkərdəsi idi. Ömərin xilafəti dövründə bir müddət Fələstinin valisi oldu, sonra Misirin fəthinə göndərildi. Misiri fəth etdikdən sonra özü orada vali oldu. Ömərin ölümündən sonra bir neçə il bu vəzifədə qaldı. Osman onu vəzifədən kənarlaşdıraraq Fələstinə qaytardı, bundan sonra o Osmanın tənqidçiləri cərgəsinə qoşuldu və çox az hallarda Mədinəyə gəlirdi.[8]

Əmr As Əli (əleyhis-salam)-ın xilafəti dövründə

Osmanın qətlindən və Əli (əleyhis-salam)-ın xilafətə çatmasından sonra həzrəti Əli (əleyhis-salam) Müaviyəni Şam valiliyindən götürdü. Müaviyə öz hökumətini xətərdə gördüyü zaman Əli (əleyhis-salam)-ı “Osmanın qatili” kimi təqdim etməyə başladı və özü də “Osmanın intiqamçıları” bayrağını qaldıraraq Əli (əleyhis-salam)-ın ədalət hökuməti ilə müxalifətə başladı. O bu yolda Əmr Asın köməklərinə və həmkarlığına çox ehtiyac duyurdu. Buna görə də Əmr Asa bir məktub yazaraq onu həmkarlığa dəvət etdi.

Əmr As cavabında yazdı: “Məktubunu aldım və oxudum. Məndən istəmişsən ki, İslam dinindən xaric olaraq səninlə birlikdə zəlalət vadisinə daxil olum, batil yolunda sənə kömək edim və Əmirəl-möminin Əlinin əleyhinə qılınc çəkim, halbuki o, Peyğəmbərin qardaşı, dostu, vəsisi və varisidir; o, Peyğəmbərin borclarını (o həzrətin hicrətindən sonra) qaytarmış, vədələrinə əməl etmişdir; o, Peyğəmbərin kürəkəni, dünya xanımlarının seyyidəsinin əri, behişt cavanlarının iki ağası olan Həsənlə Hüseynin atasıdır. Bu cəhətdən sənin dəvətini qəbul etmirəm. Amma “mən Osmanın xəlifəsiyəm” deyə iddiana gəldikdə isə, Osmanın ölümü ilə sənin vəzifən də aradan gedir və xilafətin məhv olur. Bilmirsənmi ki, Əbul-Həsən (Əli) öz canını Allah yolunda fəda etmiş və Peyğəmbərin yatağında yatmışdı?! Peyğəmbər də onun barəsində buyurmuşdu: “Mən hər kəsin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır?!”[9]

Bütün bunlarla belə, Müaviyə Misirə xilafət vədəsini ona verdiyi zaman özünü Müavinənin ixtiyarında qoydu və onunla tam həmkarlıq etdi. Bundan sonra Şam əhalisini aldatmaqla, “Osmanın intiqamı”nı bəhanə etməklə Əli (əleyhis-salam)-ın əleyhinə Siffeyn müharibəsini başladı. O, camaatı aldatmaqla, şayiə yaymaqla və onları hissiyyata qapıltmaqla müharibəni idarə edirdi. Bütün bunlarla belə həzrət Əli (əleyhis-salam) və onun vəfalı köməkçilərinin rəşadəti nəticəsində Müaviyə və Əmr As qəti məğlubiyyət ərəfəsində qərar tutdular. Əmr As o həzrətin əsgərlərini aldatmaqla və Quran vərəqlərini nizəyə keçirməklə Əli (əleyhis-salam)-ı həkəmiyyət məsələsini qəbul etməyə məcbur etdi. Əşəs ibni Qeys kimi mənfur adamlar Əmr Asın hiylələrinə aldandı və həm həkəmiyyəti, həm də sadəlövh insan olan Əbu Musa Əşərinin Əli (əleyhis-salam) tərəfindən həkəm olmasını o həzrətlə zorla qəbul etdirdilər. Əmr As bu həkəmiyyətdə əvvəlcədən ehtimal verildiyi kimi, çox sadə şəkildə Əbu Musa Əşərini aldatdı və Müaviyəni xilafətə çatdırdı. Bundan sonra həzrət Əli (əleyhis-salam) xəvaric adlı şəxslərlə müharibəyə məcbur oldu.

Əmr As da Müaviyənin vədə verdiyi kimi Misirə yola düşdü. Məhəmməd ibni Əbu Bəkr Əli (əleyhis-salam) tərəfindən Misirdə vali idi. Çox çəkmədi ki, həzrət Əli (əleyhis-salam) Malik Əjdəri Misirə yolladı, amma Malik yol əsasında Müaviyə və Əmr Asın adamlarının əli ilə zəhərləndirərək şəhadətə çatdı. Məhəmməd ibni Əbu Bəkr də çox faciəli şəkildə şəhid edildi və Əmr As Misirin icra hakimiyyəti mənsəbini qəsb etdi.[10]

Həmin mənsəbdə olduğu zaman Misirin xəracını vermədiyinə görə Müaviyə onu təhdid edib vəzifədən götürməklə hədələdi. O da “Cəlcəliyyə” bir adlı şeri yazıb Müaviyəyə göndərdi. Bu şerdə Əli (əleyhis-salam)-ın fəzilətlərindən bir çoxunu xatırlatdı və Müaviyəni təhdid etdi ki, onun ölkəsində iğtişaş yaradacaq.

Nəhayət, Misirdə o həmin hökumət məqamında 43-cü hicri ilində[11] doxsan yaşında dünyadan getdi.[12]