İndiyə qədər “Qurani-kərimdə müxtəlif hadisələr və əhvalatlar tarixi gerçəkliklər əsasında bəyan olunurmu, yoxsa xüsusi bəyan üslublarına və təbirin zərurətlərinə uyğun olaraq bəzən gerçəklikdən ayrı düşür və gerçəkliyi olmayan sadəcə simvolik təmsillərdən istifadə edilir?” kimi məsələ barəsində çox dəyərli tədqiqatlar aparılmış, çoxlu nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür.[1] Burada onların hamısını müfəssəl şəkildə araşdırmağa macal olmadığına görə bu məqalədə xülasə şəkildə deyirik: Quran Allahın kəlamı və mütləq şəkildə haqdır, onda heç bir batilə yer yoxdur. Quranın ayrı-ayrı kəlmələri də ilahi maarifi bəyan etmək məqsədi daşıyır, ümumxalq kütlələrinin dərk və düşüncə səviyyəsində nazil olmuşdur. Allahın kəlamı bəşər kəlamı ilə zati fərqlərə malikdir. İnsanlar bəzən yüksək maarifləri bəyan etmək məcburiyyətində qalanda haqqı gerçəkliyi olmayan xəyali işlərlə qarışdırır, öz düzgün mətləblərini kinayəli və rəmz şəkilində olan əhvalatlar şəkilində təlqin edirlər. Səbəbi də insanda tam bəyan üçün mövcud olan zati məhdudiyyətlərdir. Allah-taala sonsuz varlıq və mütləq haqq olduğundan, Onun kəlamı da mütləq haqdır və onda batilə, gerçək olmayan  şeylərə, hətta əhvalat qalibində olsa belə, yol yoxdur.

Biz inanırıq ki, Qurani-kərimin müxtəlif hadisələr və əhvalatlar barədə işlətdiyi təbirlər bu səmavi kitabın keçmişdə baş vermiş həqiqi xəbərlərin və hadisələrin bəyanında tam mənada gerçəkliyə əməl etməsinin göstəricisidir:

لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُوْلِي الاَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثاً يُفْتَرَى وَ لَـكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ كُلَّ شَيْء وَ هُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْم يُؤْمِنُونَ

“Şübhəsiz, onların əhvalatlarında əql sahibləri üçün ibrətlər vardır. O, yalandan yazılmış bir söz deyildir, əksinə əvvəlki asimani kitabları təsdiq edən, hər bir şeyi bəyan edən və iman gətirənlər üçün yol göstərən və rəhmətdir.”[2]

Digər bir ayə:

وَ كُـلّاً نَّقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنبَاء الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَاءكَ فِي هَـذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ

“Hekayət etdiyimiz peyğəmbərlərin əhvalatlarının hamısının vasitəsilə sənin qəlbini möhkəmləndiririk. Bunlarda sənin üçün haqq-həqiqət gəlmişdir və möminlər üçün xatırlatma və öyüd-nəsihətdir.”[3]

Qurani-kərim bu ayələrdə hamısı haqq olan müəyyən əhvalatları əql sahibləri və haqq axtaranlar üçün ibrət qərar verir ki, gerçəkliyi olmayan şeylərlə əsla uyğunluğu yoxdur.

Bu ayələrə diqqət yetirməklə ayıdın olur ki, Quran əhvalatlarının hamısı, o cümlədən, həzrət Adəmin xilqəti və s. bəzi hallarda təmsil və əhvalat qalibində bəyan olunsa da, tam mənada həqiqət növündəndir. Çünki Quran mütləq haqq olan Allah tərəfindən gəlmiş olan hidayət kitabıdır. Bəndələrin hidayəti üçün saxta əhvalatların zikr olunmasına əsla yer yoxdur və ümumiyyətlə, mütəal Allahın bu kimi işlərə heç bir ehtiyacı yoxdur. Əlbəttə, gerçək əhvalat söyləmək mətləbin başa salınması və düz yola hidayət olunması yollarından biridir. Böyük alimlərimiz də öz məqsədlərini bəyan etmək üçün baş verən əhvalatlardan ən yaxşı şəkildə istifadə edirlər. Bəşər əhvalatlarında xəyali şeylərin eybi yoxdur, amma Quran tarix və əhvalat (qissə) kitabı deyildir. Onda haqdan başqa heç bir şey yoxdur, haqqın gerçəkliyi olmayan, saxta xəyali və şeylərlə bəyan edilməsi düzgün deyildir. Çünki belə olan halda artıq haqq olmayacaqdır.

Ümumiyyətlə, ilahi peyğəmbərlərin haqqa dəvətinin xüsusiyyətlərindən biri təbliğ işində xoşagəlməz yollardan istifadə etməkdən uzaq olmalarıdır. Əks halda, bu məsələ dinləyicilərin etimadını aradan apara bilər. Buna görə də sair peyğəmbərlər kimi, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alih)-in Allahın sözünü camaata çatdırmaq üçün əfsanə, yaxud gerçəkliyi olmayan sair əhvalatlar düzəltməyə ehtiyacı yox idi ki, “Quran hekayələri gerçəkliyi olmayan şeylərdir” deyə iddia edək.

Mərhum Əllamə Təbabətai Quran hekayələrini simvolik hekayə hesab edənləri tənqid edir, həzrət İbrahimin əmisi Azərin hadisəsi ilə əlaqədar deyir: “Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, “keçmiş dövrlərlə əlaqədar Qurani-Kərimdə qeyd edilən əhvalatların çoxunda əhvalatın əsil ünsürləri, o cümlədən zaman, məkan, təbii, ictimai və siyasi şərait zikr edilmir. Səbəbi də budur ki, Quran əhvalatları söyləməkdə elə bir yol seçmişdir ki, öz hədəfinə daha tez və yaxşı şəkildə nail olsun. Amma bu zaman düzü əyridən seçmək məqamında deyildir. Buna görə də öz məqsədinə çatmaq (yəni insanları səadətə hidayət etmək) üçün adi camaat, yaxud əhli-kitab arasında mövcud olan əhvalatlardan istifadə etməsi mümkündür – hətta onların düzlüyünə xatircəm olmasa da, yaxud xəyalı olsalar da belə.” Bu söz tamamilə səhvdir. Çünki Quran tarix kitabı, yaxud təxəyyül əsasında yazılan bir kitab deyil, əksinə elə bir kitabdır ki, onda batilin nüfuzuna əsla yer yoxdur, batil şeylər ona heç bir  yoldan daxil ola bilməz. Elə bir Allahın sözüdür ki, haqdan başqa söz demir, haqqa çatmaq üçün batildən kömək almır. Necə təsəvvür oluna bilər ki, məqsəd mütləq haqq olsun, amma eyni halda müəyyən yollarla batil ona nüfuz etmiş olsun?!”[4]

Ustad şəhid Mütəhhəri (rəhmətullahi əleyh) də “təbliğ vasitələrinin qanuni olmasının zərurəti” barəsindəki bəhslərdə “Quran əhvalatlarının gerçək olmaması və Quranda gələn  bəzi əhvalatların tarixdə tapılmaması” ilə əlaqədar puç təsəvvürə işarə edərək yazır: “Məgər dünyada baş verən bütün hadisələr tarix kitablarında mövcuddurmu?!” O alim daha sonra Quranda əhvalatların qeyd edilməsində əsas məqsədin tarix nəql etmək deyil, öyüd-nəsihət məqsədi daşıdığını deyən və buna görə də  həmin hadisələrin gerçək olmasının zərurətinin lazım olmadığını deyənləri tənqid edərək buyurur: “Qeyri-mümkün bir məslədir ki, peyğəmbərlər nübüvvət məntiqində bir həqiqət üçün (nəuzu billah) baş verməyən bir hadisəni və ya bir yalanı – hətta təmsil qalibində olsa belə – bəyan etmiş olsunlar!”[5]

Quranın dəlil-sübut və bürhanlarının möhkəm olmasına, habelə bəşərin əql və fitrəti ilə uyğun olmasına görə onda heç bir batilə yer yoxdur:

لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ

“Batil (puç və yalan şeylər) ona nə öndən, nə də arxadan (heç bir tərəfdən) yol tapa bilməz!”[6]

Düşmənlər İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alih)-ə “onun tutduğu yol təxəyyül və şer əsasında olan qondarmalardır!” deyə töhmət vururdular. Mütəal Allah bu böhtanın müqabilində o həzrətin şair olmadığını təkidlə bəyan edərək buyurur:

وَ مَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَ مَا يَنبَغِي لَهُ

“Biz ona şer öyrətmədik və şer ona yaraşan iş deyildir.”[7]

Quran heç vaxt gerçəkliyi olmayan, təmsil yönlü xəyali məsələləri gerçəklik kimi qələmə vermir. Əgər baş vermiş hər hansı bir gerçəkliyi bəyan etmək istəsə, “qissə” (əhvalat) ünvanından istifadə edir. Bu kitabda bəyan edilən əhvalatlar saxta şeylər deyil, əksinə keçmiş dövrlərdə qəti şəkildə baş vermiş gerçəkliklərdən ibarətdir. Qurani-kərim onları nəql etməklə camaatın başını qatmaq məqsədi güdmür; əksinə camaatın haqqa hidayəti, ruhların və nəfslərin rəzalətlərdən saflaşdırılması, mənəvi təlim-tərbiyə istiqamətində olan haqq nəticələri əhatə edir. Buna görə də Mütəal Allah Quran qissələrini ən gözəl haqq qissələr hesab edərək buyurur:

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ

“Adəmin iki oğlunun hadisəsini haqq olaraq onlara bəyan et!”[8]

Əlbəttə, demək olar ki, Quranın xüsusi bir şəxsə nəzər yetirmədən külli ünvanla  və zərbül-məsəl qalibində irəli çəkdiyi şeylər təmsil yönü daşıyır. Çünki belə hallarda onların təmsil yönlü olmasını aşkar şəkildə buyurur. Misal üçün:

كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً

“Onların məsəli özünə (çox zəif bir) ev tikən hörümçək kimidir.” [9]

كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء

“(Sənin kafirləri (haqqa dəvət etməyinin) məsəli səs-küydən başqa bir şey eşitməyən heyvanı səsləyən (və təhlükədən uzaqlaşdırmaq istəyən) şəxsin (çobanın) məsəli kimidir. (Lakin onlar səs-küydən başqa bir şey eşitmirlər.)”[10]

Bu kimi məsəllərin minlərlə oxşar nümunələrə uyğun gəlməsi inkar olunmur, lakin gerçəklikdə baş vermiş hadisələrin bəyanında istifadə olunan qaliblər təmsil, yaxud simvol ola bilməz.[11]

Bildiyimiz kimi, təmsil iki cürdür: həqiqi və qeyri-həqiqi. Həqiqi təmsil keçmiş dövrlərdə baş vermiş olan hadisələrdir və danışan şəxs öz məqsədini dinləyiciyə başa salmaq üçün o tarixi hadisələrdən istifadə edir. Amma bəzi hallarda dinləyicinin zehnində müəyyən bir şey barədə təsəvvür yaratmaq üçün gerçəkliyi olmayan məsəllərdən istifadə edilir. Quranın qissələri keçmişdə baş verən real hadisələri bəyan edir, bunlar ibrət dərsi almaq ünvanı ilə və misal qalibində bəyan olunur. Buna görə də Allah-taala Öz Rəsuluna buyurur:

وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَيْنِ...

“Ey Peyğəmbər! Onlar üçün məsəl çək...[12]

Əlbəttə, Allah-taala təbii gerçəkliklər barədə məsəl çəkməkdən heç vaxt çəkinməz:

إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها...

“Həqiqətən Allah (Quranda) ağcaqanadı və ya ondan böyüyünü misal gətirməkdən çəkinməz...”[13]

Buna əsasən, Quranın məsəl və qissə ünvanı ilə dediyi şeylər çox yüksək və ağır həqiqətləri bəyan etmək üçündür; hamının başa düşə bilməsi üçün onu çox sadə qalibdə bəyan edir. Quran heç vaxt xəyali və əfsanəvi təmsilləri gerçək məsəl kimi qələmə vermir. Əgər baş vermiş olan hər hansı bir gerçəkliyi bəyan etmək istəsə, “qissə” ünvanı ilə bəyan edir . Misal üçün:

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَق‏...

“Biz onların qissələrini (hadisələrini) haqq olaraq sənə bəyan edir, xatırladırıq.”[14]

Nəticə

Hadisələrin və qissələrin bölməsində Quranın  bəyanı – istər bəyan üslubu, istərsə də möhtəva baxımından – haqq və doğruçuluq əsasındadır. Buna görə də onda heç bir əfsanəvi, xəyali və həqiqətin əksinə olan bir məsələ yoxdur. Məhz buna görə də Quran qissələrinin xəyali hadisələr, yaxud simvolik şeylər kimi təsnif olunmasının heç bir əsası yoxdur. Qeyd olunan dəlillərə əsasən Qurani-kərimdə bəyan olunan keçmiş hadisələrin hamısı gerçəkliyə malikdir və haqdır – hətta əgər o hadisələr termində “tarixi hadisə” hesab olunmasa da. Çünki Quran nə tarix kitabıdır, nə də hadisələri tarixi şəkildə bəyan etmək məqsədi güdür. Hadisələri bəyan edən zaman öz hədəflərinə uyğun olaraq onun yalnız bəzi yönlərini bəyan edir.