Мәсиһијјәт бир дин кими формалашан ҝүндән мүасир замана гәдәр олдугҹа мүхтәлиф мәрһәләләри совушуб. Онларын өз тарихинә әсасән, христианлыг барәсиндә мүәјјән гәдәр тәссәввүр әлдә етмәк үчүн үмуми шәкилдә бәзи фактлара ишарә едирик.

Һәзрәт Иса чармыха (Аллаһ тәрәфиндән асимана) чәкиләндән[1] сонра онун тәлимләри јахын тәрәфдарлары (һәвариләр) тәрәфиндән тәблиғ едилмәјә башлады. Сонралар бу вәзифә христианлығын баниси кими танынан Полосун васитәсилә давам етдирилди. Өзү әввәл јәһуди олуб, сонрадан христианлығы сечән бу шәхс габаглар јени динә мөтәгид оланлары чох инҹидәрмиш. Амма өзү дә бу дини гәбул едәндән сонра тәблиғләри нәтиҹәсиндә ҹәмијјәтдә өзүнә јүксәк мәгам әлдә едир.[2] Һәтта өзүнү Иса әлејһиссаламын елчиси кими елан едәрәк шәһәрбәшәһәр ҝәзиб, диндә истәдији тәһрифләрә әл атыр.[3]

Һал-һазырда христианлығы бир дин кими тәмсил едән ајинләр, демәк олар, о заман Полосун топладығы “китаблар”, “мәктублар”, бир сыра “дини-ибади мәрасимләр” вә саирин мәҹмусудур. Дејиләнләрә ҝөрә, о һеч дә бунларын доғру-дүзҝүн олдуғуну арашдырмырмыш.[4] Еләҹә дә христианлыгдакы Һәзрәт Исанын илаһиләшдирилмәси, онун ҝүнаһкарларын ҝүнаһларынын бағышланмасы наминә фәда олмасы вә бунунла да шәриәтин ләғви кими әгидәви фикирләр Полосун мүшрик етигадларындан ҝөтүрүб, артырдығы әлавәләрдир.[5]

Иса пејғәмбәрин (нәузубиллаһ) илаһи мәгамы, ҝүнаһкарларын бағышланмасы наминә чармыха чәкилмәси христианлыгда мүһүм маһијјәт кәсб едир. Амма Исламла таныш оланлара бу мәсәлә барәдә, үмумијјәтлә, пејғәмбәрләрин мәгамы вә с. һагда даһа долғун вә дүзҝүн мәлумат верилир.

О заман Иса пејғәмбәрин јәһудиләр арасында мөвҹуд олан батил әгидә вә тәсәввүрләрин ислаһы истигамәтиндә башладығы һәрәкаты һаким даирәләрин ҹидди әкс мөвгејинә сәбәб олур вә беләҹә, ики әкс фикир ајрылығы јараныр: мөвҹуд һакимијјәт әнәнәви (иртиҹаи-мәһдуд) динин мүдафиәсинә галхыр вә јени дин исә һәвариләрин васитәсилә горунуб, сахланылыр. Вәзијјәт белә давам етмәјиб, јени динин мүһүм шәхсијјәтләри ҹидди тәгиб олунур вә она гошуланлар шиддәтлә ҹәзаландырылмаға башлајыр. Беләҹә, онун ајин вә үсуллары сәһнәдән тамамилә узаглашдырылыр, дин өзүнү јаддашлара верәрәк ҝетдикҹә мүхтәлиф тәһрифләрә мәруз галыр, һалал вә һарам маһијјәтини итирир, нәјин ваҹиб вә нәјин гадаған олдуғу намәлум галыр.[6] (Нүмунә үчүн, јәһудијјәтдә һејванын башынын кәсилмәсинин хүсуси гајдасы олдуғу һалда, мәсиһијјәтдә белә бир фикир јохдур.) Беләликлә, һәгиги дин өз халис симасыны тамамилә итирир.

Үмумијјәтлә, “Мүгәддәс китаб”[7] вә онун ајинләри илә әлагәдар мәлуматларда анлашылмазлыглар һәддән артыг чохдур. Һәлә мөвҹуд Инҹилләрин мөтәбәр сәнәди јохдур. Гәрб тәдгигатчыларынын өз играрына әасән[8], индики Инҹилләрин јазылма тарихи Иса пејғәмбәрин ҝөјләрә чәкилмәсиндән чох-чох сонра, һәтта Полосун заманы вә ондан сонракы дөврләрә тәсадүф едир. Онларын мәтн вә мөвзуларынын әксәријјәтини һәгиги вәһјлә әлагәләндирмәк мүшкүл мәсәләдир. Һәлә онларда Иса пејғәмбәрин һәјат вә јашајышындан һадисәләр гејдә алыныб ки, бәзән Исанын (ә) өз сөзләри вә бујругларына раст ҝәлинсә дә, үмумиликдә даһа чох онун башына ҝәләнләрдән данышылыр вә әсл илаһи вәһјин нишанәләри ҝөрүнмүр.

Орта әсрләрин христиан мүтәфәккирләри белә тәһрифләрә дүзҝүн бахыш вермәјә чалышсалар да, онлары әсасландыра билмәдиләр. Бунунла белә, бир чохлары, о ҹүмләдән Акуинас кимиләри онлара әгли дон ҝејиндирмәјә ҹан атдылар. 13-ҹү әсрдә јашајан Томас Акуинас даһа ҹанфәшанлыг ҝөстәрәрәк Аристотелин вә Ибн Синанын фәлсәфи фикирләри, һәмчинин Ислам тәлимләри илә таныш олуб, елми-нәзәри бахышларла христианлыгдакы мөвҹуд гүсурлары бәрпа етмәјә чалышды.[9] Бүтүн бунлара бахмајараг, онларын бир чох етигад вә ајинләрини елм вә ағылла ујғунлашдырмаг мүмкүн дејил. Мәсәлән, Иса пејғәмбәрин Аллаһын оғлу олмасы вә ја “мүгәддәс үчлүк” етигадлары төвһидлә әсла дүз ҝәлмир. Заһирән үчлүјүн өзүндән дә јенә Исанын танры мәгамы баша дүшүлүр вә ејни һалда һәм Аллаһ, һәм оғул үнванларыны дашыјыр. Бунун төвһидлә ујғунсузлуғуну һәлл етмәк истәјәнләр дејирләр ки, Аллаһ үч шәхсијјәтли ваһид тәбиәтә маликдир: Ата, оғул, Руһул-гүдс. Бу үч шәхсијјәт “үч үгнум” адланыр.[10]

Тәбиидир ки, буна бәнзәр фикирләр онун мүһүм нөгсаныны һәлл едә билмәјәҹәк. Чүнки ваһид тәбиәтин чохшәхсијјәтлилији мәсәләси әсл төвһид анламыјла зидд олуб, һәлә Алаһын вүҹудунун маһијјәт дашыдығыны билдирәрәк Ону мәһдуд мөвҹудларын сырасына гатыр.

Һәлә интибаһ дөрүндән әввәл һөкм сүрән ҹаһиллик вә ја “гаранлыг дөвр”дә[11] килсә кешишләри[12] хүсуси мәгамлара малик олуб, өзләрини Аллаһла инсанлары бир-биринә говушдуран васитә һесаб едир, бунунла онларын диҝәр тәбәгәләрдән үстүн олдугларыны анлатмаға, һамыны өзләринә итаәткар етмәјә чалышырдылар. Еләҹә дә һакимијјәт вә идарә ишләриндә јени дини ганун[13] вермәјә малик идиләр вә мәнафеләринә ујғун дини истәнилән сәмтә јөнәлдирдиләр.

Орта әсрләрдән сонра килсәнин Инҹилә вердији бир чох тәфсир вә нәзәријјәләр интибаһ дөврүнүн мүасир фикир вә јениликләри илә зиддијјәт тәшкил етмәјә башлады. О заман бу зиддијјәтләр динин елмә гаршы олдуғу фикирләрини јарадырды вә елмин наилијјәтләри артдыгҹа, христианлығын, еләҹә дә католик-килсә һакимијјәтинин нүфузу азалырды. Бу вәзијјәти арадан галдырмаг, дин вә иманы мүдафиә етмәк үчүн һакимијјәт даирәләри, христиан килсә хадимләри вә мүтәфәккирләри тәрәфиндән јени изаһлар вә нәзәријјәләр јүрүдүлүрдү. О замандан бәри христианлыг елми-нәзәри ҹәһәтдән арашдырылмаға башлајыр вә онун әксәр нөгсан вә тәһрифләринә елми, ирфани вә фәлсәфи јозумлар верилир ки, буҝүнкү бүтүн мәсиһијјәт аләмини тәмсил едән нисби дин вә шәриәт һәмин сәјләрин нәтиҹәсидир.[14]