Ətraflı axtarış
Baxanların
6600
İnternetə qoyma tarixi: 2011/10/03
Sualın xülasəsi
Əbu Əli Sina nə üçün məntiq kitabında sıralamanı əvəz etdi?
Sual
Əbu Əli Sina nə üçün məntiq kitabında sıralamanı əvəz etdi?
Qısa cavab

İbn Sina məntiqdə iki növ yenilik etmişdir:

1.             Məntiq məsələlərində yenilik

2.             Məntiqin yazılış quruluşunda yenilik

İkinci növ yenilik məntiqin yazılışında onun iki düşüncə tərzinə dəlalət edir. Birinci düşüncə məntiqin bəzi məsələlərinin ixtisar olunması ilə özünü göstərir. Misal olaraq o bir sıra məqalələri məntiq elmindən çıxartmışdır. İkinci düşüncə tərzi məntiqin əsas iki tərəfli olmasıdır. İbn Sina həqiqətdə Farabinin başladığı elmin təsəvvür və təsdiqlə iki yerə bölünməsi təfəkküründə ki, keçmiş təsəvvür və təsdiqdən keçərək yeni təsəvvür və təsdiqdə ilham almışdır və onu öz yeni məntiq yazısında əsas yer vermişdir.

Ətreaflı cavab

İbn Sina tərəfindən məntiq elmində fəsillərin sıralamasının dəyişdirilməsinin səbəbini dərk etmək üçün bəzi nöqtələrə diqqət yetirmək lazımdır. İbn Sina məntiq elmində iki növ yenilik gətirmişdir:

1.             Məntiq məsələlərində yenilik

2.             Məntiqin yazılış quruluşunda yenilik

Onun ikinci növ yeniliyi iki düşüncə tərzi ilə əlaqədar məntiq elminin yazılış quruluşundadır. Birinci düşüncə bəzi məntiq mövzularının ixtisar edilməsində özünü göstərir. Misal üçün o bəzi məntiq məqalələrini məntiq elmindən çıxartmışdır. İkinci düşüncə onun məntiq elminin iki tərəfinə diqqəti ilə özünü göstərir. Həqiqətdə İbn Sina Farabinin ilkin işlərindən ilham alaraq məntiq elminin təsəvvür və təsdiq [1] hissələrində zehni əməllərə diqqət yetirərək özünün yeni məntiq elminin yazılışında yerləşdirdi:

“Elm sadə təsəvvür və ya təsdiqlə birlikdə təsəvvürdür. Cəhl də həmçinin təsəvvürdür ki, tərifdən başqa yolla tanınmır və ya təsdiqdir ki, yalnız təlim yolu ilə məlum olur. Elmdə alimlərin kəşfləri ya təsəvvürün əldə edilməsidir və ya təsdiqin əldə edilməsinin başa düşülməsidir. Buna görə məntiq alimlərinin üzərinə iki vəzifəsi düşür: Bir: İslam qanunlarının əsasının öyrənilməsi, “ tərif” və onun qeyd edilməsinin keyfiyyəti. İki: Höccətin əsasının öyrənilməsi “ sübut” və onun qeyd edilməsinin keyfiyyəti.[2] Yəni əsas surətdə iki tərəflilik məntiqin iki qanun və mövzusuna səbəb olur və bu məsələlərdir ki, Əbu Əli onu kəşf etdi və onun əsasında məntiqdə iki hissəni qeyd etdi və bugün əsas məsələlərdən hesab edilir. Müsəlman alimləri məntiq elmini Aristotelin əsərləri vasitəsilə və Yunan Şərhçilərinin dilindən əldə etmişlər. Aristotelin ölümündən sonra onun əsərləri tədriclə toplandı. Onun əsərlərinin toplanması onun ölümündən əsrlər sonra bizans zamanına təsadüf edir. Bu toplam əsərlərdə əvvəlcə altı elmi əsər (Qatifuryas- Barirminas (Müqəddimeyi mosuli təsdiqi, qəziyyə mövzuları) – Anulomliqa (qiyas) – Anulomliqa 2 (burhan) – Tubiqa (cədəl) – Sufsitiqa (Səfsətə)) toplanmışdır ki, “ Ərgənun” adlandırılmışdır. İki əsər (Ritoriqa (Xitabə) – Əbutiqa (şer) ixtilaflı olduğundan İskəndəriyyə filosofları tərəfindən Aristotel məntiq əsərləri qrupundan çıxardıldı. Ferferiyus Suri də həmçinin qısa yazısını İsağuci adı altında tənzim etmişdir və bunu Ərgənunun başlanğıc hissəsində yerləşdirmişdir. Bu əsərin mövzusu Burhan və cədəldən götrülmüşdür.

Bu tərtiblə Ərgənun və yaxud Aristotelin məntiq qanunları 9 hissəyə çatdı.

Müsəlmanların Aristotelin 9 hissəli məntiqi ilə tanışlığı: Bu tədricən baş vermişdir. III əsrdə yalnız İsağuci (giriş), Qatiğuryas (məqalələr), Barirminas (qəziyyə mövzuları) və Anulomliqa ( qiyas) Xristiyan müəllimlər tərəfindən məktəblərdə tədris edilirdi.Müsəlmanlar məktəb və tədris müəssisələrində idarəni əllərinə aldıqdan sonra məntiq mövzuları bütün 9 hissəyə şamil edildi. Farabi və onun şagirdləri Aristotelin 9 hissənin hamısı ilə tanış idilər. Buna görə 9 hissəli məntiq ilk metodlu məntiq idi ki, müsəlman alimləri arasında yayıldı. Farabinin ilkin kəşflərinə diqqət edərək Əbu Əli Sina (bu iki zehini təsdiq və təsəvvür hissəsi) məntiq fəsillərinin tərtibini dəyişdirdi. İşarələr və Tənbihlər onun yeni məntiqinin başlanğıcında yerləşir. O öz təcrübəsini Danişnameye əlaime şru, ərcuze və məntiqil məşriqeynlə davam etdirmişdir.

Əbu Əlinin kəşf etdiyi bu nöqtə alimlər tərəfindən çoxlu mübahisə və bəhslərə səbəb olmuşdur. Bugün bu vacib məsələlərdən hesab edilir. Məntiqin tərifinə müstəqillik vermək və onun dəlil məntiqindən öncülük verilməsi Əbu ƏIinin məntiq sünnətinin qurluşunda etdiyi səylərin nəticəsidir. Doqquz hissəli məntiqə aid məsələlər dağınıq şəkildə burhan və cədəl mövzularında bəhs olunurdu. Burhan bir həddə həqiqətdən bəhs edir və cədəl hədd və qanunu şöhrət və xələl halına uyğun onda təhlil edir. Beş sənaatda ixtisar, burhan, muğalitə əksin müxtlif mövzularının digər qəziiyyə mövzularının bəzi hissələrinə ötürülməsi və onu məsələn qanunda tənaquz və qəziyyələrin münasibətləri İbn Sinanın yeni quruluşlarından hesab edilir. Aristotel məntiqində İbn Sinanın ilk işini yalnız mövzuların yerdəyişməsi və artırılması ilə məhdudlaşdırmayaq. İbn Sinanın məntiq elminə gətirdikləri məntiq məsələlərini və əsaslarını məhsuldar etmişdir. İbn Sina islam tarixində təsir edən mütəfəkkirlərdəndir.

İki hissəli Məntiq tədricən öz kamil şəklini aldı. Aşağıdakı hallarda doqquz hissəli məntiqdən fərqlidir:

1. İki hədəf və məxsusluq əsaslı məntiq dəlil və tərif olmaqla iki əsas hissədən ibarətdir. Digər bəhslər ya bu iki bəhsin girişi və ya məntiqə əlavədir.

2. Dəlalət bəhsi 9 hissəli məntiqdə yalnız Barirminas kitabının ( Qəziyyələr bəhsi) başlanğıcında bəhs edilir. Amma iki hissəli məntiqdə məntiq elminin əsas hissəsi kimi elmin başlanğıcında öyrənilir.

3. Dördlü nisbətlər bəhsi ümumi məfhumlar içərisində bu məntiqdə davamlı və müstəqil şəkildə tərh olunmuşdur. İsğucidə olduğu kimi məfhumlar məntiqinin girişində yer alır. Dördlü nisbətlər də həmçinin təsdiqlər məntiqinin başlanğıcında öyrənilir.

4. Məntiqin müxtəlif bəhslərindən olan əks bəhsi müstəqil şəkildə toplanmış və həm də tənaquz bəhsində izah edilir. Bu bəhs ilk öncə qəziyyələrin münasibətləri və qanunları kimi tərh edilmiş daha sonra istintaci qanunlar ( birbaşa dəlil gətirmə (Mübaşir istidlal)) kimi qeyd edilmişdir.

5. 9 hissəli məntiqin axırıncı 5 hissəsində suri məntiq deyillər. Elə bu səbəbdən bu hissənin cəm bəhslərini məntiqə əlavə etdi. İki hissəli məntiqçilərin əksəriyyəti Əbu Əlinin göstərişləri ilə yalnız burhan və muğalitə ilə kifayətləndilər və bəziləri bütün sənaatları ixtisar etdilər.

6. İki hissəli məntiq yeni məsələlərin tərh edilməsi baxımından 9 hissəli məntiqlə müqaisədə daha çox genişdir. Təbiyye qəziyyələr, üçlü qəziyyələr, məhmul salibə qəziyyələri, qəziyyənin məna quruluşunun təhlili, cüzi salibə nin əks olması və iqtiraninin dördüncü şəklinin etibarlılıqı və bu bəhslər iki hissəli məntiqçilər tərəfindən diqqət mərkəzində olmuşdur.[3]



[1] - Mütəhhəri, Murtəza, Aşinayi ba ulumi islami ( Məntiq, fəlsəfə), səh 38.

[2] - Hadi Tehrani, Mehdi, Gəncineye xərd, bərrəsiye təhlili məntiq dər moride təməddune islami, cild 1, Məbadiye məntiq.

[3] - Baxın, Əl tənqih fil məntiq, muqəddimeyi Əhəd Fəramroz Qramolki, Bnyade hikməte Sədra.

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • Вилајәти-фәгиһин шәраити нәдир?
    7847 Nizamlar hüquq və əhkam 2010/02/06
    Исламда рәһбәрлијин әсаслары бунлардан ибарәтдир: фәгиһлик, әдаләт вә ислам ҹәмијјәтини идарә етмәк гүдрәти. Иран Ислам Республикаснын конститусијасынын 109-ҹу маддәсиндә бу үч шәртә ишарә олунуб.Рәһбәрин шәраит вә сифәтләри:
  • Müsəlmanların tarixi nə vaxtdan başlanmışdır?
    6591 تاريخ کلام 2012/04/09
    Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in besətindən sonra, habelə islamın coğrafi sərhədləri Ərəbistan yarımadasının bir hissəsində olduğu zaman və müsəlmanların əlaqələrinin cüzi və mühüm ümumi hadisələrin az olduğuna görə bir müddət zamanı bilmək üçün tarixin başlanğıcının və hadisələrin baş vermə zamanının müqayisə olmaması heç bir problem yaratmırdı. İkinci ...
  • Quran və rəvayətlərdə həzrət Xızır (ə) barəsində bəhs olunmuşdurmu?
    24494 تاريخ بزرگان 2011/11/21
    Qurani- kərimdə bir başa olaraq həzrət Xəzər (ə)- ın adı gəlməmişdir bəlkə bu ünvanla: " عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً" [i] ki, onun elm və bəndəlik məqamını açıqlayır və Musa ibni İmranın müəllimi olaraq ondan yad edilmişdir. Bir çox rəvayətlərdə böyük ...
  • Tükümün tökülməsinə görə, yapşqanla başıma parik qoymağa məcbur olmuşam. Mənim dəstəmaz və qüslümün hökmü nədir?
    5355 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/03/11
    Həzrət Ayətullah əl- uzma Hadəvi Tehrani (damət bərəkatuh)- nin cavabı belədir: Əkilmiş tük, təbii inkişaf edən olsa və bədənin hissəsi sayılsa, şəxsin tük, təbii və inkişaf edən olsa və bədənin hissəsi sayılsa, şəxsin tükü hökmündədir. Əkilmiş tük, inkişafsız təbii ya süni liflər ...
  • Qədr gecəsində oyaq qalmağın fəlsəfəsi nədən ibarətdir?
    6633 شهادت امام علی ع 2014/05/18
    Qədr gecəsi, Qurani-Kərimdə məqamına təkid olunmuş ən mühüm zamanlardan biridir və bu gecənin mənəvi məqamı haqqında çox hədislər vardır. Qədr surəsində belə bir xüsusi məqamın səbəbinə o cümlədən, Quranın[1] və mələklərin[2] nazil olması işarə olunur. Quran-Kərimdə bu gecə başdan-başa mənəviyyətlə dolu ...
  • “Аллаһын илк јаратдығы әглдир” – сөзүнүн мәнасы нәдир?
    7127 İslam fəlsəfəsi 2010/10/13
    Фәлсәфи терминолоҝијада әгл (шәриәт вә Гуранда дејилән мәләк дә адландырмаг олар) елә бир субстансијадыр (ҝөвһәрдир) ки, һәм затән (өзлүјүндә) вә һәм дә фелән (ишдә)  мүҹәррәддир. Јәни, затән мадди олмајыб, ишләрини һәјата кечирмәкдә бәдән кими мадди аләтә еһтиајҹы јохдур. Әлбәттә бу там мүҹәррәд варлығы ...
  • Əgər behişt nemətləri yorucu və bezdirici deyilsə, onda behişt əhli bir ləzzətdən necə əl çəkərək başqası ilə məşğul olurlar?
    5630 Qədim kəlam 2012/06/23
    Belə nəzərə çarpır ki, bu sualın mənşəyi bir növ bu dünyanın xüsusiyyətlərini axirət məsələləri ilə müqayisə etmək və dünyanın nöqsan, eyib, xəstəlik, ölüm, süstlük, xoşagəlməz hadisələr və s. xüsusiyyətlərini meyar qərar verməkdir, halbuki Quran və rəvayətlərə əsasən axirət aləminin xüsusiyyətləri bu dünya ilə uyğun gəlmir.
  • Fiqhi hökmlərin fəlsəfəsi haqqında sual etmək olarmı?
    7648 Əhkam və hüquq fəlsəfəsi 2015/08/01
    Bu sualın cavabı aşağadakı mövzuda cavablınır; 1.İlahi hökmlərin həmişə məsləhətlər və fəsadları nəzərə almaqla olduğuna görə heç vaxt hansısa hökm heç bir səbəb olmadan halal və ya haram və vacib ola bilməz. Heç də belə deiyl ki, ilahi hökmlər heç bir meyar və hikmət olmadan bəşəriyyətə gəlmiş ...
  • Rəvayət vardır ki, Allah- Taala Fatimənin paklığına xatir onun övladlarını cəhənnəmə aparmaz. Xahiş edirik onu təhlil edin.
    6043 Hədis elmləri 2012/01/08
    Bu rəvayət şiə və Əhli- sünnə kitablarında vardır və onu nəql edən ravilərin və mənbələrin çoxluğu ona etimad etməyə dəlildir.Amma bu qeyri- müəyyənlik həmişə olubdur ki, bu hədisin genişliyi və əhatə dairəsi hara kimidir? Başqa rəvayətlərə əsasən bu nəticəyə gəlmək olar ki, ancaq həzrət Zəhranın (s.ə.) vasitəsiz övladları o ...
  • Kimlər cənnətə daxil olacaq?
    12008 Qədim kəlam 2011/02/14
    Bir çox Quan ayələrində tədqiqat aparıldığı zaman, bu nəticəni əldə etmək olur ki, cənnət Allahın insanlara verdiyi bir vədədir. Cənnət o insanlara nəsib olur ki, "müttəqi" "mömin" Allahın və onun rəsulunun göstərişlərini tamamlaya yerinə yetirsin. Bu cür insan səadətə çatmış və xoşbəxt insandır. Allahın və həzrət rəsul əkrəmin ...

Ən çox baxılanlar

  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    163757 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    158583 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    118631 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    111664 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    104931 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    92425 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    54038 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    48841 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    44789 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    44212 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...