Ətraflı axtarış
Baxanların
6996
İnternetə qoyma tarixi: 2011/10/03
Sualın xülasəsi
Əbu Əli Sina nə üçün məntiq kitabında sıralamanı əvəz etdi?
Sual
Əbu Əli Sina nə üçün məntiq kitabında sıralamanı əvəz etdi?
Qısa cavab

İbn Sina məntiqdə iki növ yenilik etmişdir:

1.             Məntiq məsələlərində yenilik

2.             Məntiqin yazılış quruluşunda yenilik

İkinci növ yenilik məntiqin yazılışında onun iki düşüncə tərzinə dəlalət edir. Birinci düşüncə məntiqin bəzi məsələlərinin ixtisar olunması ilə özünü göstərir. Misal olaraq o bir sıra məqalələri məntiq elmindən çıxartmışdır. İkinci düşüncə tərzi məntiqin əsas iki tərəfli olmasıdır. İbn Sina həqiqətdə Farabinin başladığı elmin təsəvvür və təsdiqlə iki yerə bölünməsi təfəkküründə ki, keçmiş təsəvvür və təsdiqdən keçərək yeni təsəvvür və təsdiqdə ilham almışdır və onu öz yeni məntiq yazısında əsas yer vermişdir.

Ətreaflı cavab

İbn Sina tərəfindən məntiq elmində fəsillərin sıralamasının dəyişdirilməsinin səbəbini dərk etmək üçün bəzi nöqtələrə diqqət yetirmək lazımdır. İbn Sina məntiq elmində iki növ yenilik gətirmişdir:

1.             Məntiq məsələlərində yenilik

2.             Məntiqin yazılış quruluşunda yenilik

Onun ikinci növ yeniliyi iki düşüncə tərzi ilə əlaqədar məntiq elminin yazılış quruluşundadır. Birinci düşüncə bəzi məntiq mövzularının ixtisar edilməsində özünü göstərir. Misal üçün o bəzi məntiq məqalələrini məntiq elmindən çıxartmışdır. İkinci düşüncə onun məntiq elminin iki tərəfinə diqqəti ilə özünü göstərir. Həqiqətdə İbn Sina Farabinin ilkin işlərindən ilham alaraq məntiq elminin təsəvvür və təsdiq [1] hissələrində zehni əməllərə diqqət yetirərək özünün yeni məntiq elminin yazılışında yerləşdirdi:

“Elm sadə təsəvvür və ya təsdiqlə birlikdə təsəvvürdür. Cəhl də həmçinin təsəvvürdür ki, tərifdən başqa yolla tanınmır və ya təsdiqdir ki, yalnız təlim yolu ilə məlum olur. Elmdə alimlərin kəşfləri ya təsəvvürün əldə edilməsidir və ya təsdiqin əldə edilməsinin başa düşülməsidir. Buna görə məntiq alimlərinin üzərinə iki vəzifəsi düşür: Bir: İslam qanunlarının əsasının öyrənilməsi, “ tərif” və onun qeyd edilməsinin keyfiyyəti. İki: Höccətin əsasının öyrənilməsi “ sübut” və onun qeyd edilməsinin keyfiyyəti.[2] Yəni əsas surətdə iki tərəflilik məntiqin iki qanun və mövzusuna səbəb olur və bu məsələlərdir ki, Əbu Əli onu kəşf etdi və onun əsasında məntiqdə iki hissəni qeyd etdi və bugün əsas məsələlərdən hesab edilir. Müsəlman alimləri məntiq elmini Aristotelin əsərləri vasitəsilə və Yunan Şərhçilərinin dilindən əldə etmişlər. Aristotelin ölümündən sonra onun əsərləri tədriclə toplandı. Onun əsərlərinin toplanması onun ölümündən əsrlər sonra bizans zamanına təsadüf edir. Bu toplam əsərlərdə əvvəlcə altı elmi əsər (Qatifuryas- Barirminas (Müqəddimeyi mosuli təsdiqi, qəziyyə mövzuları) – Anulomliqa (qiyas) – Anulomliqa 2 (burhan) – Tubiqa (cədəl) – Sufsitiqa (Səfsətə)) toplanmışdır ki, “ Ərgənun” adlandırılmışdır. İki əsər (Ritoriqa (Xitabə) – Əbutiqa (şer) ixtilaflı olduğundan İskəndəriyyə filosofları tərəfindən Aristotel məntiq əsərləri qrupundan çıxardıldı. Ferferiyus Suri də həmçinin qısa yazısını İsağuci adı altında tənzim etmişdir və bunu Ərgənunun başlanğıc hissəsində yerləşdirmişdir. Bu əsərin mövzusu Burhan və cədəldən götrülmüşdür.

Bu tərtiblə Ərgənun və yaxud Aristotelin məntiq qanunları 9 hissəyə çatdı.

Müsəlmanların Aristotelin 9 hissəli məntiqi ilə tanışlığı: Bu tədricən baş vermişdir. III əsrdə yalnız İsağuci (giriş), Qatiğuryas (məqalələr), Barirminas (qəziyyə mövzuları) və Anulomliqa ( qiyas) Xristiyan müəllimlər tərəfindən məktəblərdə tədris edilirdi.Müsəlmanlar məktəb və tədris müəssisələrində idarəni əllərinə aldıqdan sonra məntiq mövzuları bütün 9 hissəyə şamil edildi. Farabi və onun şagirdləri Aristotelin 9 hissənin hamısı ilə tanış idilər. Buna görə 9 hissəli məntiq ilk metodlu məntiq idi ki, müsəlman alimləri arasında yayıldı. Farabinin ilkin kəşflərinə diqqət edərək Əbu Əli Sina (bu iki zehini təsdiq və təsəvvür hissəsi) məntiq fəsillərinin tərtibini dəyişdirdi. İşarələr və Tənbihlər onun yeni məntiqinin başlanğıcında yerləşir. O öz təcrübəsini Danişnameye əlaime şru, ərcuze və məntiqil məşriqeynlə davam etdirmişdir.

Əbu Əlinin kəşf etdiyi bu nöqtə alimlər tərəfindən çoxlu mübahisə və bəhslərə səbəb olmuşdur. Bugün bu vacib məsələlərdən hesab edilir. Məntiqin tərifinə müstəqillik vermək və onun dəlil məntiqindən öncülük verilməsi Əbu ƏIinin məntiq sünnətinin qurluşunda etdiyi səylərin nəticəsidir. Doqquz hissəli məntiqə aid məsələlər dağınıq şəkildə burhan və cədəl mövzularında bəhs olunurdu. Burhan bir həddə həqiqətdən bəhs edir və cədəl hədd və qanunu şöhrət və xələl halına uyğun onda təhlil edir. Beş sənaatda ixtisar, burhan, muğalitə əksin müxtlif mövzularının digər qəziiyyə mövzularının bəzi hissələrinə ötürülməsi və onu məsələn qanunda tənaquz və qəziyyələrin münasibətləri İbn Sinanın yeni quruluşlarından hesab edilir. Aristotel məntiqində İbn Sinanın ilk işini yalnız mövzuların yerdəyişməsi və artırılması ilə məhdudlaşdırmayaq. İbn Sinanın məntiq elminə gətirdikləri məntiq məsələlərini və əsaslarını məhsuldar etmişdir. İbn Sina islam tarixində təsir edən mütəfəkkirlərdəndir.

İki hissəli Məntiq tədricən öz kamil şəklini aldı. Aşağıdakı hallarda doqquz hissəli məntiqdən fərqlidir:

1. İki hədəf və məxsusluq əsaslı məntiq dəlil və tərif olmaqla iki əsas hissədən ibarətdir. Digər bəhslər ya bu iki bəhsin girişi və ya məntiqə əlavədir.

2. Dəlalət bəhsi 9 hissəli məntiqdə yalnız Barirminas kitabının ( Qəziyyələr bəhsi) başlanğıcında bəhs edilir. Amma iki hissəli məntiqdə məntiq elminin əsas hissəsi kimi elmin başlanğıcında öyrənilir.

3. Dördlü nisbətlər bəhsi ümumi məfhumlar içərisində bu məntiqdə davamlı və müstəqil şəkildə tərh olunmuşdur. İsğucidə olduğu kimi məfhumlar məntiqinin girişində yer alır. Dördlü nisbətlər də həmçinin təsdiqlər məntiqinin başlanğıcında öyrənilir.

4. Məntiqin müxtəlif bəhslərindən olan əks bəhsi müstəqil şəkildə toplanmış və həm də tənaquz bəhsində izah edilir. Bu bəhs ilk öncə qəziyyələrin münasibətləri və qanunları kimi tərh edilmiş daha sonra istintaci qanunlar ( birbaşa dəlil gətirmə (Mübaşir istidlal)) kimi qeyd edilmişdir.

5. 9 hissəli məntiqin axırıncı 5 hissəsində suri məntiq deyillər. Elə bu səbəbdən bu hissənin cəm bəhslərini məntiqə əlavə etdi. İki hissəli məntiqçilərin əksəriyyəti Əbu Əlinin göstərişləri ilə yalnız burhan və muğalitə ilə kifayətləndilər və bəziləri bütün sənaatları ixtisar etdilər.

6. İki hissəli məntiq yeni məsələlərin tərh edilməsi baxımından 9 hissəli məntiqlə müqaisədə daha çox genişdir. Təbiyye qəziyyələr, üçlü qəziyyələr, məhmul salibə qəziyyələri, qəziyyənin məna quruluşunun təhlili, cüzi salibə nin əks olması və iqtiraninin dördüncü şəklinin etibarlılıqı və bu bəhslər iki hissəli məntiqçilər tərəfindən diqqət mərkəzində olmuşdur.[3]



[1] - Mütəhhəri, Murtəza, Aşinayi ba ulumi islami ( Məntiq, fəlsəfə), səh 38.

[2] - Hadi Tehrani, Mehdi, Gəncineye xərd, bərrəsiye təhlili məntiq dər moride təməddune islami, cild 1, Məbadiye məntiq.

[3] - Baxın, Əl tənqih fil məntiq, muqəddimeyi Əhəd Fəramroz Qramolki, Bnyade hikməte Sədra.

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • Bir şəxsdən digərinə enerji mübadiləsi İslamda qəbul ediləndirmi? Bunun şəri hökmü nədir?
    6302 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/04/18
    Hörmətli işçi: Bu hadisənin əsli və bu yolla müalicə və onun sayılmaqda olan təsirləri hələ də isbat edilməmişdir. Bir çox bu işdən fərasətlə istifadə edənlər öz- özlərinə xəyallara düşmüşlər. Buna görə bəzi mərcə təqlid alimləri bu suala hələ də gizli və naməlum olduğu üçün cavab ...
  • Qəbrdə müsəlman və qeyri-müsəlman üçün sual-cavab necədir?
    9501 Qədim kəlam 2014/05/20
    Bərzəx sözü ərəbcədən lüğətdə pərdə və iki əşyanın arasında qərar tutan maneəyə deyilir; amma məşhurlar kalamında bərzəx dünya ilə Axirət arasında Allah-taala tərəfindən yaradılmış bir aləmdir. İnsanın ölümündən sonrakı ilk mənzili də oradır. Bərzəx aləmindən məqsəd həmin qəbr aləmidir. Elə bir aləm ki, insan ölümdən sonra Qiyamətə ...
  • Atifə nəzərindən, uşağın həzrət Xızır (ə) tərəfindən öldürülməsi necə qəbul edilir?
    8285 Təfsir 2010/10/17
    Bu sualın cavabında belə demək olar:1.      bir çox ayə rəvayətlərdən nəticə alırıq ki, cavanın ölməsi, təsadüf olan bir hadisə deyil və yaxud qəzəbdən və nəfsin istəyi ilə olan bir iş deyil.
  • Rəf hədisi nədir?
    7912 Hədis elmləri 2012/01/08
    Rəf hədisi, Peyğəmbərdən (s) iki hədisin ünvanıdır. Onlardan birinin mənası məxsus vəziyyətdə İslam dinində təklifin və ya mükəlləfin bəzi işlərindən təklifi və bəzi təsirlərin götürülməsi və başqa birisi isə müəyyən şəxslərə təklifin və bəzi hökmlərin inkar olunmasına aiddir.Birinci hədis, şiənin keçmiş və müasir mötəbər mənbələrinin ...
  • Bir adam necə yuxu yozmaq qüdrətin ələ gətirə bilər?
    10257 Hədis elmləri 2012/01/11
    Röya ya yuxu görmək bir işdir ki, hamı üçün həyat boyu baş verir. Ama onun keyfiyyeti hələ alimlər üçün belə aydın olmamışdır. Qurani kərim Həzrəti Yusifdən yad edərkən buyururu ki, həm doğru yuxu gördü[1] və həmdə Allah yuxu yozmaq elmin ona öyrətdi.[2] Yusif zindanda ...
  • Təvəssül, yolunu azmaya səbəb olar? Ümumiyyətlə təvəssül üçün dəlil varmımızdır?
    8743 Qədim kəlam 2012/04/18
    Təvəssülün yolunu azmaya səbəb olmamasından əlavə, bəlkə o, Allaha yaxınlaşmaq üçün vasitə və yoldur. İmam Rzanın (ə) xəstəyə şəfa verməsi təvəssül üçün əsil dəlil deyil, amma bu məsələ üçün yaxşı bir sübutdur. Əlbəttə əqli və nəqli dəlillərlə onu isbat edəndən sonra. Dünyanın nizam- intizamı "illət" və ...
  • Ziyarəti Aşuranın ləənlərində, lənət Yəzidin övladınadaki yaxşı adam olub şamil olur, bəs ziyarəti Aşuranın mətni necə mötəbərdir?
    7579 Hədis elmləri 2011/12/25
    Ziyarəti Aşurada bütün bəni Üməyyə o cümlədən Yəzidin oğlu lənətlənibdir. Bu arada bəzi tarixçilər Yəzidin oğlun və bəni Üməyyədən bir neçə nəfər başqasın bəzi xidmətlərinə görə yaxşı insan kimi tanıtdırıblar ki, onların lənətlənməsiylə düz gəlmir. Bu nöqtəni aydınlaşdırmaq üçün ki, bu ikisinin arasında ziddiyət yoxdur demək lazımdır: Bəni Üməyyədən məqsəd ...
  • Məscidul-əqsa müsəlmanların ilk qibləsi olduğu zaman orada namaz qılınırdımı? Hansı tərəfə?
    8464 Fiqh tarixi 2012/03/14
    Beytul-müqəddəs müsəlmanların qibləsi olduğu zaman orada heç bir müsəlman yox idi və orada necə namaz qılınması ilə əlaqədar bəhs irəli sürülmürdü. Amma sübut məqamında zahirən, onun hökmü Kəbə barəsində olan hökm kimi idi. Fəqihlər bu barədə buyurmuşlar: “Vacib namazları Kəbə evinin içində və onun damında qılmaq məkruhdur ...
  • Məsihilərlə evlənməyin şərt və hökmləri hansıdır?
    8366 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/06/27
    İslam nəzərindən, məsihilər kitab əhlindəndirlər. Şiənin təqlid mərcələrinin nəzərinə əsasən, müsəlman qadın onlarla evlənə bilməz. həm daimi evlilik həm də müvəqqəti evlilik. Müsəlman kişi də kitab əhlindən olmayan kafir qadınlarla daimi ya müvəqqəti evlənə bilməz. Amma müsəlman kişilərin kitab əhli qadınlarıyla müvəqqəti evlənməsi barəsində möhkəm nəzər icazəli olma və daimi ...
  • Təfsiri be rəylə o təfsir ki, onda bir açıq fikirli (xəbəri vahidi müvəssəq) nəzərdən istifadə olubdur, fərqi nədir?
    6979 Təfsir 2012/09/15
    Bəzi elmlərin Quranla əlaqəsi bir cürdür ki, onlar olmadan Quran ayələrini təfsir və təhlil etmək olmur; sərf və nəhv və bəyan, lüğət və... Quranı daha yaxşı anlamaqda dəxaləti olan bütün elmlərin, müfəssir mahir şəkildə bilməlidir. Quranda am və xas, mütləq və müqəyyəd, nasix və mənsux ...

Ən çox baxılanlar

  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    165068 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    164998 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    120039 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    114232 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    111688 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    94425 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    55257 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    55024 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    46578 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    46066 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...