Please Wait
7057
Варлыг һәгигәтинин ики тәрәфи вар. Бир тәрәфдән сырф әмәл вә мүтләг камала чатмаға, диҝәр тәрәфдән исә сырф гүввә вә сон нөгтәјә јетишмәјә чатыр. Бу ики тәрәф арасындакы фасиләни исә варлығын орта сәвијјәли мәрһәләләри тәшкил едир.
Варлығын нуру өз илк варлыг мәрһәләсиндән јалныз, орта сәвијјәли мәрһәләләри кечдикдән сонра сырф гүввә һаләтинә чата биләр, бу һәрәкәтә вә кечид мәрһәләсинә “назил олма гөвсү” дејирләр. Һәмчинин, һәр һансы варлыг, өзүнүн сон камал һәддинә јетишмәси үчүн јенә дә јалныз белә орта сәвијјәли мәрһәләләрдән кечиб, Ваҹиб варлығын јәни - Јараданын дәрҝаһына јетишә биләр. Белә кечид мәрһәләләрини исә “јүксәлиш гөвсү” адландырырлар. Бу ҹәһәтдән, варлығын һәгигәтинин һәрәкәтини (сејрини) ики даирәјә - јәни, ашағы назил олма вә јүксәлиш гөвсләринә охшадырлар.
Ирфан нәзәриндә ашағы назил олма гөвсүндә инсан әманәт ҝөтүрдүјү бүтүн камал мәртәбәләрини сон үнсүрүнә гәдәр өзү илә бирликдә ҝәтирир вә ондан сонра јүксәлиш гөвсүндә ашағы назил гөвсүндә ҝөтүрдүјү бүтүн камал истедад вә гүввәләри һәјата кечирир вә өзүнүн сон камал мәртәбәсинә чатыр. Сабит вә сакитлик мәртәбәсинә чатмагла варлығынын бүтүн мәһдудијјәт чәрчивәсини архада гојур вә әсл һәгигәтә чатыр. Неҹә ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һәјатында белә бир мәртәбәјә вә һәгигәтә чатмыш вә Гуранда она ишарә олунмушдур. “Сонра јахынлашды вә ашағы енди. (Онларын арасындакы мәсафә) ики јај узунлуғунда, бәлкә, ондан да јахын олду.”[i]
[i] Нәҹм сурәси 8,9.
Бәһсә башламаздан әввәл хүласә дә олса бу ики фәлсәфи гануну јәни, “әшрәфлик (јүксәклик) имканы” вә “алчаглыг имканы” һаггында изаһ вермәк лазымдыр:
“Јүксәклик имканы гануну” одур ки, варлыг аләминин бүтүн сејр мәрһәләләриндә јүксәк мәгамлы вүҹуд (јаранмыш варлыг) (јәни, о варлығ ки, јарадылмышлар аләминдә јаранмышлардан үстүн вә шәрәфлидир) ашағы сәвијјәли мүмкүн варлыға (јәни, варлыг аләминдә вүҹуд ҹәһәтиндән диҝәрләриндән ашағы мәртәбәдә олан варлыға) мүгәддәм олмуш олсун. Башга сөзлә десәк, һәр заман ашағы дәрәҹәли варлыг олса, ондан габаг әшрәф варлығын олмасы ваҹибдир. Мәсәлән, әҝәр “нәфс” вә “әгли” нәзәрдә тутсаг вә бир-бири илә мүгајисә етсәк, шүбһәсиз биләҹәјик ки, (һәр ҹәһәтдән пак вә мүнәззәһ олан) әгл нәфсдән үстүн вә мүгәддәмдир. Бу заман әҝәр нәфсин вар олмасына аҝаһ олсаг, ондан әввәл әглин вар олмасыны биләҹәјик. Ашағы сәвијјәдә олан мүмкүнлүк гануну да гејд олунмуш әшрәфлик вә үстүнлүк ганунунун әксинәдир.
Варлығын һәгигәтинин ики тәрәфи вар ки, онлара “варлығын ики һашијәси” дејилир. Бир тәрфдән варлыг халис әмәл һәјата кечир вә мүтләг камал мәрһәләсинә чатыр, диҝәр тәрәфдән исә халис гүввә вә истедад габилијјәти илә сонланыр. Сырф әмәл вә мүтләг камал мәрһәләсинә чатан тәрәф һәр тәрәфдән мүтләг вә сонсуз һәддә камалы олан ваҹибул-вүҹуддур (Јарадандыр) вә әмәл мәрһәләсиндә дә сонсуздур. Башга тәрәфдән сырф гүввә вә истедад мәрһәләсиндә гәрара тутан тәрәф исә варлығын илк маддәси вә ҝөвһәри олан сырф еһтијаҹ вә әмәлләри гәбул едир, истедада чатмагда исә сонсуз габилијјәтә малик бир варлыгдыр. Бу ики тәрәф арасындакы фасилә исә орта сәвијјәли варлыг мәрһәләләрини тәшкил едир. Варлығын нуру өз илк сырф габилијјәт вә истедаддан ибарәт олан варлыг мәрһәләсинә јалныз бу орта сәвијјәли мәрһәләләри кечдикдән сонра чата биләр вә бу орта мәрһәләјә “ашағы енмә гөвсү” дејилир. Һәмчинин, варлығын диҝәр тәрәфиндә вүҹуд өз камал мәрһәләсинә чатыб ваҹибул-вүҹуда јетишмәкдән өтрү илк варлыг аләминдән һәрәкәт едәрәк бүтүн орта сәвијјәли мәрһәләләри кечдикдән сонра бу камал вә гүрб (Јарадана ән јахын олмаг) мәгамына чата биләр. Бу јолда кечирилән орта сәвијјәли мәрһәләләрә исә “јүксәклик гөвсү” дејилир. Белә олан һалда, “ашағы енмә гөвсүндә” орта сәвијјәли мәрһәләләрдә гәрар тутан бир чох варлыглар јүксәклик имканы гануну васитәси илә исбат олунур. Һәмчинин, јүксәклик гөвсү гәрар тутан орта сәвијјәли варлыглар исә ашағы сәвијјә имканы гөвсү гануну илә исбат олунур. Јәни, ашағы енмә гөвсүндә әввәл нәфсин варлығы исбат олур, сонра исә јүксәклик имканы гануну илә әгл исбат олунур. Амма јүксәклик гөвсү мәрһәләсиндә ашағы енмә имканы мәрһәләси илә әввәл әгл исбат олунур, сонра исә натиг нәфс сүбута јетир.[1]
Ирфан нәзәриндән инсанын ашағы енмәк вә јүксәлмәк гөвсү:
Аллаһ-таала Гуранда бујурур: “Биз инсаны ән ҝөзәл бичимдә јаратдыг! Сонра да ону гајтарыб рәзилләрин рәзили едәрик!”[2] Бу һәмин, ашағын енмә гөвсү мәнасындадыр. Јәни, ајә дәлаләт едир ки, инсан үчүн тәбиәт аләминдән әввәл башга бир пак варлыг аләми олмушдур вә һәгигәт дә буну тәләб едир. Инсан үчүн ән јүксәк мәртәбәдән ән ашағы мәртәбәјә гајтарылмагдан өтрү јол арасында олан мәнзилләри кечмәк ваҹибдир. Белә ки, инсан илаһи аләмдә “төвһид вә сабит бир мәрһәләдән” “ирадә аләминә” тәнәззүл едир. Ирадә аләминдән исә мәләкләр вә јахынлардан ибарәт “руһлар вә әгл аләминә”, о аләмдән ән јүксәк нәфсләрдән ибарәт олан “ән јүксәк мәләкут (мүлкләр) аләминә”, о аләмдән исә тәбиәт аләминә ендирилмишдир. Тәбиәт аләминин дә мүхтәлиф мәртәбәләри вар ки, онларын ән ашағы мәртәбәси маддә аләми олан јер аләмидир. Бу да, “кечмиш јер” вә “назил олмуш тәбиәт” етибары әсасындадыр. Бу мәртәбә инсанын сон назил олдуғу тәбиәт аләмидир. Сонра инсан сејр вә мәнәви һәрәкәтә башлајыр. Даһа сонра бу гөвсшәкилли мадди аләмдән “Сонра јахынлашды вә ашағы енди. (Онларын арасындакы мәсафә) ики јај узунлуғунда, бәлкә, ондан да јахын олду.”[3] – мәгамына чатыр. Демәли, камил инсан бүтөвлүкдә варлыг силсиләсидир вә варлыг даирәси онунла тамамланыр. Одур әввәл вә сон, одур батин вә заһир, илаһи китаб да одур.[4]
Фәлсәфә елми бу ики гөвсүн ибтидасыны вә сонуну “мүгәддәс фејз” чәрчивәсиндә олан илк әгл һесаб едир вә илк әгли ваһид илаһи әмрин[5] ҝенишләнмәсинин илк мәрһәләси билир. Һалбуки, “мәрифәт әһли” бу даирәнин там чәрчивәсини “ондан да јахын олду” – ајәси әсасында јүксәлиш гөвсүндән кечиб гүрб мәгамына чатмасыны гәбул едирләр. Бунунла белә һәрәкәтин ибтидасын вә фејз алынмасыны Аллаһ-тааланын пак адларына аид едирләр. Бу ҹәһәтдән, ики назил олма вә јүксәклик гөвсләри илаһи әмрин һүдуд даирәси вә һәрәкәт вүсәти мәрифәт әһлинин (ирфан) јанында һикмәт әһлинин јанындакы мәналардан дәфәләрлә ҝениш мәнада нәзәрдә тутулур. Ирфан ҹәһәтдән камил инсанын мәгамы Гуран нәзәринә әсасән белә ачыгланыр: “(Јa Рəсулум!) Ҝeҹəнин бир вaxты дуруб aнҹaг сəнə xaс oлaн əлaвə (тəһəҹҹүд) нaмaзы гыл. Oлa билсин ки, Рəббин сəни бəјəнилиб тə’рифлəнəн бир мəгaмa сечсин!”[6]
Она ҝөрә дә демәк олар ки, бүтүн имкан аләми “мүтләг бәјәнилмишдән” фејз алдыгларына ҝөрә һамысы һәмд едәндир. Бәјәнилмиш мәгам саһиби о кәсдир ки, ики назил вә јүксәклик гөвсүндән кечмәклә “ән јахын мәгама” чатмыш вә бу ики гөвсүн бирләшмәсини өһдәсинә алмышдыр. Ашағы назил олма гөвсүндә инсан она аид олан бүтүн истедад вә габилијјәт амилләрини өзү илә апармыш вә даһа сонра јүксәклик гөвсүндә исә назил гөвсүндә ҝәтирдији бүтүн истедад вә габилијјәтләри һәјата кечирмәјә башлајыр.[7]
Јолланмыш Әһмәд ки, әгил онун торпағы,
Һәр ики дүнја ону ҝөрмәк истәр.
Пејғәмбәрлик әләмин ки, ирәли апарды,
Хатәм пејғәмбәрлији Мәһәммәдә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тапшырды.
Дилләрә дүшмүш ај кими үзү парлады,
Хатәми онун Мәһәммәдин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мөһрү олду.
Дүнјанын гулағы онун миминин һәлгәси,
Һәр ики дүнја онун гүдрәт даирәси.
Илаһи шам гәлбиндән ашыб-дашыр,
Әбәди дәрси әввәлдән билиб ашыр.
Ҝүнәшин чешмәси она мөһтаҹдыр,
Ајын јарысы онун мераҹыдыр.
Әввәлдә әгл тахтасы јарананда,
Әһмәдин бағлы пәрдәсиндә олду.
Доггуз ҝүнәш вә једди улдуз олар,
Хәтм русул, хатәм пејғәмбәрләр олар.[8]
Гуранда ашағы енмә вә јүксәлмә гөвсләринә аид бир чох ајәләр вар ки, онлардан да дәлил кими истифадә етмәк олар. Мәсәлән, Гуранда охујуруг: ”Сизи (јoxдaн) јaрaтдығы кими, јeнə Oнун һүзурунa гaјыдaҹaгсыныз!”[9], диҝәр бир ајәдә охујрург: “(O ҝүн инсaнлaры) илк дəфə (јoxдaн) јaрaтдығымыз кими гaјтaрыб (дирилдиб) əввəлки һaлынa сaлaрыг.”[10] Бу ҹәһәтдән Нүдбә дуасында имам Замана (әҹ) хитаб едәрәк охујуруг: “Еј о кәсин өвлады ки, јахын олду даһа да јахынлашды, сонра онунла Аллаһын арасында ики каман охундан да аз галды.”[11]
Тәнәззүл вә јүксәклик гөвсләри һаггында бәһс чох ҝенишдир. Бу бәһсдә хүласә сөһбәтлә кифајәтләндик. Талибләр вә ашигләр даһа чох мәлумат алмагдан өтрү бу мөвзуја аид китаблара баха биләрләр.[12]
[1] Ибраһим Динани, ГуламҺүсјен, Ислам фәлсәфәсиндә күлли ганунлар, ҹ.1; сәһ.30, Мәдәни тәһгигат вә мүталиәләр мүәссисәси.
[2] Тин сурәси 4-5.
[3] Нәҹм сурәси 8,9.
[4] Имам Хумејни, Сејјид Руһуллаһ, Сәһәр дуасынын шәрһи, сәһ.102, нашир Мүсәлман гадынлары һәрәкаты.
[5] « Бизим бујурдуғумуз бир ҝөз гырпымында (бир әмрлә) јеринә јетәр!” Гәмәр сурәси, 50.
[6] Исра сурәси 79.
[7] Ҹавад Амули, Абдуллаһ, Тәһрир тәмһидил-гаваид, сәһ.566-621, Интишарат Әз-Зәһра.
[8] Низами Ҝәнҹәви.
[9] Әраф сурәси, 29.
[10] Әнбија сурәси 104.
[11] Мәһәммәд Гуми Аббас, Мәфатеһул-ҹинан, Нүдбә дуасы.
[12] Мөвзулар:
1-Аллаһа јахын олмаг, 89-ҹу суал.
2- Инсанын камалы, 216-ҹы суал.