در روایتی منسوب به رسول خدا(ص)، آفرینش انسان و مبدأ پیدایش او از آب،گِل، آتش و باد معرفی شده است:

«خلق الله الإنسان من أربعة أشیاء:من الماء و الطین والنار والریح؛ امااذا کثر من الماء فیکون حافظا او عالما او فقهیا او کریما؛ و اما اذا کثر من الطین فیکون سفاکا خبیثا مفلسا فی الدنیا و الاخره، و اما اذا کثر من النار فیکون عوانا او ظالما، و اما اذا کثر من الریح فیکون کذابا»؛[1]

خداوند انسان را از چهار چیز خلق کرد: آب، گِل، آتش و باد. هرگاه در خلقت او آب زیاد استفاده شده باشد، آن شخص حافظ(قرآن) یا عالم یا فقیه و یا شخص کریمی خواهد بود؛ اگر در خلقت وی از گِل زیاد استفاده شده باشد، آن شخص سفاک، خبیث و مفلس در دنیا و آخرت خواهد بود. اگر در خلقت وی از آتش زیاد استفاده شده باشد، او شخصی ستمگر و یا کمک‌کار ستمگران خواهد بود. اما اگر کسی باشد که در خلقت وی از باد زیاد استفاده شود، او شخصی دروغ‌گو خواهد شد.

در بررسی این روایت باید گفت؛ چنین سخنی از رسول خدا(ص) را در منابع معتبر شیعی نیافتیم؛ و آنچه در برخی منابع اهل‌سنت آمده نیز فاقد سند صحیح از نگاه آنان است.

البته محتوایی مشابه بدون آن‌که به پیامبر اسلام(ص) و یا امامی نسبت داده شود، به صورت مرسل در برخی منابع روایی وجود دارد:

گفته‌اند: در تورات (اصلی) ذکر شده است که خداوند جسم حضرت آدم(ع) را از چهار چیز ترکیب نمود و آنها را به صورت وراثت در فرزندان او قرار داد تا روز قیامت رشد و نموکنند.[2]

از ابن عمر نیز نقل شده است: آدم از پنج چیز گِل، آب، آتش، نور و باد خلق شده است.[3]

گفتنی است با آن‌که این روایات سند معتبری ندارند؛ اما نمی‌توان به صورت قطع اعلام کرد که محتوای آن نادرست بوده و مخالف عقل و قرآن است. این‌که قرآن آفرینش انسان را از آب و خاک تنها می‌داند، هم ممکن است در مقام انحصار نباشد و یا ناظر به آفرینش اولیه انسان باشد.

از این‌رو، برخی در حکمت این روایت گفته‌اند: خدا هر چیزی را که آفرید از یک جنس آفرید، فرشتگان را از نور، جن را از آتش؛ اما آدم را از اجناس مختلف آفرید تا کرامت وی را تا بر همه خلق عالم را اعلام کند که احتمالا این آیه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلا»؛[4] اشاره به آن دارد.[5]

برخی نیز گفتند: خلقت حضرت آدم(ع) از گِل، آب، هوا و آتش را می‌توان به قرآن نیز نسبت داد؛ و آیه «مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ‏»[6] به خلقت از گِل؛ آیه «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کلَّ شَی‏ءٍ حَی‏»[7] به خلقت از آب و آیه «مِنْ صَلْصالٍ کالْفَخَّارِ»[8] به خلقت از آتش و هوا اشاره دارد.[9] به عبارت دیگر آب، هوا و آتش با واسطه در خلقت انسان نقش دارند.

البته روشن است که در زمان نزول قرآن و صدور روایات، بشر تنها این چهار عنصر را به عنوان عناصر اصلی می‌شناخت و متون دینی نیز به همین دلیل همخوان با زبان مردم و سطح اطلاعات آنان صادر می‌شد.

در پایان باید گفت؛ این نکته موجود در این دسته از روایات که برخی ویژگی‌های روحی را مرتبط با برخی ویژگی‌های جسمی اعلام می‌کند؛ مانند این‌که هرگاه در خلقت او آب زیاد استفاده شده باشد، آن شخص حافظ قرآن خواهد شد و ...، مقصودش نمی‌تواند تأثیری حتمی و جبری باشد، بلکه معنایش وجود زمینه بیشتر است؛ یعنی مثلا کسی‌ که در خلقت او آب زیاد استفاده شده باشد، برای حفظ قرآن، زمینه بیشتری دارد نه این‌که او به صورت جبری حافظ، عالم، فقیه و یا شخص کریم خواهد شد.[10]

[1]. جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر، الرحمة فی الطب و الحکمه، ص 5، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1971م.

[2]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 110، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.

[3]. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت‏، علی اصغر، ج 5، ص 312، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.

[4]. اسراء، 70.

[5]. کشف الأسرار و عدة الأبرار، ج 5، ص 312.

[6]. مؤمنون، 12.

[7]. انبیا، 30.

[8]. الرحمن، 14.

[9]. غزالى، ابو حامد محمد‏، مجموعة رسائل الإمام الغزالى‏، ص 52، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1416ق.

[10]. ر. ک: طینت، جبر، اختیار.