ابتدا باید گفت که واژه‌ی «جانّ» در قرآن کریم چندین مرتبه مورد استفاده قرار گرفته است:

«وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ»؛[1] و جانّ را از شعله‏های مختلط و متحرّک آتش خلق کرد! همچنین می‌فرماید: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ»؛[2] و جانّ را پیش از آن، از آتش گرم و سوزان خلق کردیم!

در مورد این‌که این دو کلمه(جانّ و جن) هر دو به یک معنا است، و یا جان نوع خاصی از جن و یا یکی از آنها است، باید گفت؛ اگر آیات قرآن که در این زمینه وارد شده را در برابر هم قرار دهیم روشن می‌شود که هر دوی آنها به یک معنا است؛ چرا که در قرآن، گاهی «جن» در مقابل انسان قرار داده شده و گاهی «جانّ».[3] به عنوان نمونه در سوره‌ی اسراء می‌خوانیم‏ «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ‏».[4] و یا در سوره‌ی ذاریات می‏خوانیم‏ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ‏».[5] در حالی که در آیات دیگر فرمود: «فَیوْمَئِذٍ لا یسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌ‏».[6]

بنابراین مراد از جانّ، جنس و گروه و طایفه جنیان است؛[7] نه نام یکی از آنان.

اما برخی از گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که «جانّ» پدر اجنه است که نام دیگر وی «سوما» بود،[8] و یا منظور از واژه‌ی «جانّ»، «دو جن»[9] و یا «جن مسخ شده» می‌باشد.[10]

در طرف مقابل در برخی کتب معتبر حدیثی، روایتی وجود دارد که جنّی به نام «شومان» را اولین جن و پدر این گروه از مخلوقات می‌داند:

امام حسین(ع) فرمود: در مسجد جامع کوفه شخصی از اهل شام از امام علی(ع) سؤالاتی پرسید. به عنوان نمونه پرسید: نام پدر طایفه جن‏ چیست؟ آن‌حضرت(ع) فرمود: شومان!‏ و این شخص همان کسی است که خدا او را از آتشی خالص (شعله بدون دود آتش) آفرید.[11]

این روایت منافاتی با آیاتی ندارد که در آنها به خلقت «جانّ» اشاره شده است؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد، بر اساس نظر مشهور، «جانّ» به معنای طایفه‌ی جن است، نه اولین جنّ آفریده شده.

[1]. الرحمن، 15.

[2]. حجر، 27.

[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 11، ص 80، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، 1371ش.

[4]. اسراء، 88.

[5]. ذاریات، 56.

[6]. الرحمن، 39.

[7]. تفسیر نمونه، ج‏11، ص80؛ طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 99، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[8]. ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی‏، المنتظم،‏ محقق، عطا، محمد عبد القادر، عطا، مصطفی عبد القادر، ج 1، ص 174، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق.

[9]. همان.

[10]. همان.

[11]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 241 – 242، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 593، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.