کلمه‌ی «الله» برترین نام از نام‌‌‌های ذات مقدسی است که هستی صِرف، جامع و مبدأ همه‌ی کمالات وجودی و منزه از هر نقصی است؛ و چون آن ذات اقدس جامع همه‌ی اسمای حسنا و صفات نیکو است، گفته می‌شود «الله» اسم ذاتی است که جامع همه‌ی کمالات است.[i]

واژه‌ی «رب»، در زبان عربی در مواردی؛ مانند مالک، صاحب، آقا(سید)، مدبر، قیم، منعم و تربیت‌کننده،[ii] به کار می‌رود. لغت‌شناسان بر این باورند که واژه‌ی «رب» به صورت مطلق فقط در مورد خداوند به کار می‌رود؛ اما به صورت مضاف در مورد غیر خداوند نیز استفاده می‌شود؛ مانند «رب البیت» و «رب الابل».[iii]

بنابراین، در ارتباط با قسمت اول پرسش، باید گفت که در مقام درخواست از خداوند، تفاوت چندانی میان واژه‌ی «اللهم» با «ربنا» وجود ندارد تا نیاز به فلسفه و چرایی تفاوت این دو استعمال داشته باشیم و این احتمال را مطرح سازیم که پیامبران تنها یکی از این دو واژه را مورد استفاده قرار می‌دادند، و در عمل هم می‌بینیم ‌که در آیات قرآن کریم مواردی وجود دارد که پیامبران نیز از واژه‌ی «اللهم» در مقام درخواست از خداوند استفاده نموده‌اند و یا این‌که خود خداوند به آنان دستور داده بود تا از این واژه استفاده کنند.[iv]

اما در ارتباط با قسمت دوم پرسش باید گفت که دعای پیامبران در مواردی شامل هر خیر و برکت می‌شود؛ از این‌رو تمام مصادیق یادشده را شامل می‌شود، مانند این دعای حضرت موسی(ع): «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَی مِنْ خَیرٍ فَقیرٌ»؛[v] پروردگارا، به هر خیری که به من برسانی نیازمندم.

گفتنی است که در بسیاری از آیات قرآن و روایات، پیامبران از خداوند برای خود و پیروان‌‌شان رزق و روزی درخواست نمودند که با توجه به گستردگی مفهوم رزق، شامل همه‌ی روزی‌های مادی و معنوی می‌شود و این‌گونه نیست که آنان به نیازهای مادی بی‌توجه بودند؛ به عنوان نمونه حضرت ابراهیم(ع) برای قوم خود چنین از خداوند می‌خواهد: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ ...»؛[vi] و آن‌گاه که ابراهیم گفت: پروردگارا، این‌جا را شهری امن قرار ده و از اهل آن هر کس را که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد، از محصولات کشاورزی روزی رسان.

به این نکته نیز توجه شود که: امور آخرتی مهم‌تر از دنیا بوده و لازم است آن‌را مقدم بر درخواست‌‌های دنیوی نمود و اولیای الهی نیز آن‌را مقدم داشته‌‌اند؛ زیرا استفاده از موهبت‌‌های دنیوی اختصاص به مؤمن ندارد و مشرکان و کافران نیز حتی اگر دعایی هم نکنند از آن بهره‌مند خواهند شد؛ اما لذت و خوشی در آخرت مخصوص مؤمنان است. بدین جهت توجه به آن از اولویت برخوردار است.

[i]. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، ج 1، ص 279، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، 1381ش.

[ii]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین،‏ ج 1، ص 399، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 1، 94- 95، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[iii]. لسان العرب، ج 1، ص 399؛ ر. ک: «ربوبیت و انسان کامل»، 3416.

[iv]. آل عمران، 26؛ مائدة، 114؛ زمر، 46. 

[v]. قصص، 24.

[vi]. بقره، 126.