معرفت نفس و خودشناسی،[1] به معنای ‌شناخت تمام استعدادها‌ و نیروها، برای رسیدن به ‌کمال‌ مورد تأکید آیات‌ و ‌روایات‌ است. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: «خودشناسی سودمندترین دانش‌ها است».[2] «زیرک کسى است که نفس خود را بشناسد و عمل‌هاى خود را خالص گرداند».[3]

آن‌حضرت در ضمن اشعاری به این مطلب مهم اشاره فرمودند:

«دَوَاؤُک فِیک وَ مَا تَشْعُرُ *** وَ دَاؤُک مِنْک وَ مَا تَنْظُرُ»

«وَ تَحْسَبُ أَنَّک جِرْمٌ صَغِیرٌ *** وَ فِیک‏ انْطَوَى‏ الْعَالَمُ الْأَکبَرُ»

«وَ أَنْتَ الْکتَابُ الْمُبِینُ الَّذِی‏ *** بِأَحْرُفِهِ یظْهَرُ الْمُضْمَر»

«دواى دردهاى تو در خویشتن تو است و تو آن‌را نمی‌دانی و دردهاى تو همه از خویشتن تو است و تو نمى‏بینى».

«و می‌پندارى که جسم کوچکى هستی، و حال آن‌که در خویشتن تو عالمى پنهان است که از همه‌ی عوالم الهى بزرگ‌تر است(که آن روح و عقل است)».

«و تو کتاب ظاهرکننده خداوندی (که فرموده است:‏ «وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کتابٍ مُبِینٍ‏»؛[4] هیچ تر و خشکى نیست، مگر آن‌که همه در کتاب مبین است) و با کلمات او پنهان­ها آشکار مى‏شود».

گفتنی است؛ بهترین راه برای بهره‌‌گیری کامل از نفس آن است که انسان در مرحله‌ی اول، نفس خود را بشناسد:

چنان‌که امام علی(ع) فرمود: «کسی که به شناخت خود دست یابد، به بزرگ‌ترین رستگاری دست یافته است».[5]

و بعد از شناخت نفس، آن‌را در اطاعت خداوند قرار دهد:

پیامبر(ص) فرمود: «محبوب‏ترین مؤمنان نزد خدا، کسى است که وجود خود را در اطاعت خدا قرار دهد...».[6]، [7]

[1]. «خودشناسی»، 22998؛ «خود آگاهی در قرآن»، 14568؛ «رابطه وقوف در عرفات با خودشناسی»، 3523.

[2]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 232، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.

[3]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 232.

[4]. انعام، 59.

[5]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 232.

[6]. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلی الصواب، ج 1، ص 14، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، 1412ق.

[7]. «چگونگی تحکیم اعتقادات»، 11826.