احادیث مربوط به معراج پیامبر اسلام (ص)، همچون خود معراج دارای اسرار و لطایفی است که به آسانی قابل فهم نیست و احیاناً دارای تأویلاتی است. [1]

مرحوم علامه طباطبایی ضمن بیان تقسیم صاحب مجمع البیان درباره اخبار معراج، آن را تأیید می کند. این تقسیم در مورد اخبار معراج بسیار راهگشا است.

ایشان اخبار مربوط به معراج را به چند دسته تقسیم می کنند:

دسته اول: روایاتی هستند که متواتر بوده و یقین به درستی آنها داریم؛ مانند روایاتی که اصل معراج پیامبر (ص) را بیان نموده و به جزئیات دیگر نمی پردازند. طبیعتا، این گونه روایات را باید پذیرفت.

دسته دوم: روایات دیگری که برخی جزئیاتی از معراج را بیان نموده که با عقل و موازین اولیه دینی، منافاتی ندارند؛ نظیر آن که پیامبر (ص) در آسمان ها گردش نموده و با پیامبران دیگر ملاقات کرده و عرش و سدرة المنتهی و بهشت و جهنم را مشاهده نموده است، که این موارد را نیز می پذیریم و آنها را مرتبط با زمان بیداری پیامبر (ص) می دانیم، نه آن که (مانند برخی افراد) بگوییم که این قضایا در خواب ایشان اتفاق افتاده است.

دسته سوم: روایاتی که ظاهرشان با برخی دانسته های قبلی ما منافات دارد، اما می توان با توجیهاتی، این تنافی را برطرف نمود؛ مانند روایاتی که بیان می دارد آن حضرت، گروهی را متنعم در بهشت و گروه دیگری را معذب در دوزخ مشاهده نموده اند (که این پرسش پدیدار می شود که قیامت هنوز محقق نشده، پس چگونه افرادی در بهشت و دوزخ وجود دارند؟ که در توجیه آن، می توان گفت که یا بهشت و دوزخ برزخی بوده و یا این که خود آن افراد وجود نداشته اند، بلکه اسما و صفات و یا جسم مثالی شان در آن جا بوده است). چنین روایاتی را نیز، با تأویلاتی باید پذیرفت.

دسته چهارم: روایاتی هستند که ظاهرشان صحیح و منطبق بر موازین نبوده و تأویلشان نیز بسیار دشوار است؛ مانند آن که پیامبر (ص) به همراه خداوند بر روی یک تخت سلطنتی نشستند! و ... که سزاوار است، چنین احادیثی را مردود بدانیم. [2] [3]

البته علامه طباطبایی نسبت به برخی از مثال های صاحب مجمع البیان اشکال کرده اند. [4]

حدیث مربوط به واجب شدن رکعات نماز در شب معراج، از مجموعه کتاب های چهار گانه حدیثی شیعه، فقط در کتاب من لا یحضره الفقیه مرحوم شیخ صدوق آمده است. [5]

روایات مربوط به واجب شدن نماز و تعداد رکعات آن را قبل از کتاب شیخ صدوق می توان در کتاب های حدیثی اهل سنت دید. [6]

بررسی حدیث:

مضمون این حدیث در کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق تحت عنوان دو حدیث آمده است که یک روایت را مرفوعاً از امام صادق(ع) از پیامبر(ص) آورده است و حدیث دیگر را شیخ صدوق از زید بن علی از امام سجاد(ع) نقل کرده است. همان طور که گفته شد این روایت در دیگر کتاب های مهم حدیثی شیعه نیامده است و مرحوم کلینی با این که اخبار معراج و روایات مربوط به آن را در کتاب کافی آورده است به این حدیث اشاره نکرده است.

با توجه به وجود زید بن علی در این روایت می توان چنین نتیجه گرفت که این حدیث از میراث حدیثی زیدیه است که بعداً توسط محدثین شیعه و با تنقیحی که به دستور ائمه(ع) بر روی احادیث انجام داده اند، [7] از مجموعه روایات اهل بیت (ع) حذف شده است.

اگر بخواهیم این حدیث را با توجه به ظاهر آن و بدون هیچ تأویلی بررسی کنیم مشکلات متعددی دارد [8] لذا برخی، صحت این روایت را مورد خدشه قرار داده و شدیداً با آن مخالفت کرده اند. [9]

مرحوم سید مرتضی در کتاب تنزیه الانبیاء درباره اشکالات این روایت می گوید:

«این روایت از اخبار آحاد است که موجب اطمینان و یقین نیست و چنین خبری تضعیف شده است.» البته ایشان در ادامه با فرض صحت حدیث، برخی توجیهات درباره مضمون حدیث دارند، از جمله ایشان وجوب پنجاه نماز و سپس لغو وجوب آن را از ناحیه خداوند از باب نسخ احکام می داند. [10]

اما مرحوم محدث حسینی ارموی در تعلیقاتی که بر تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان دارند به اشکال سید مرتضی جواب داده و می گوید: نسخ احکام بعد از زمان عمل و داخل شدن وقت عمل به آن حکم است، در حالی که این جا بدون عمل به حکم پنجاه نماز، حکم پنجاه نماز نقض شده است. چنین نقض حکمی «بدأ» است که مردود است. غیر از آن که این خبر در اصل باطل است. [11]

سید عبدالحجت بلاغی در کتاب تفسیر خود به نام "حجت التفاسیر و بلاغ الاکسیر" که بحث های مفصلی درباره انجیل و تورات و شناخت یهودیت و مسبحیت دارد، درباره این روایت می گوید:

« آثار جعل اسرائیلى از هر سوى این قصه مشهود است و بقول شاعر عرب که گفته: «اتسع الخرق على الواقع»، وصله بردار نیست . از جمله اشکالات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اولاً:موسى کجا نشسته بوده که هر بار در نزول، دیده مى‏شده است؟

ثانیاً: پیامبران دیگر کجا بوده‏اند و چرا یک کلمه سخن نگفته اند؟!

ثالثاً: عظمت خدا کجا اجازه این چک و چانه زدنها را مى‏داده است؟!

رابعاً: ملاقات حضرت با دیگر پیامبران در رفتن به معراج بوده و در بازگشت از معراج، معلوم نیست ملاقاتی اتفاق افتاده باشد.

خامساً: اکنون هم نماز شبانه روزى به جاى پنجاه رکعت، پنجاه و یک رکعت است. که هفده رکعت واجب و بقیه نافله و مستحب است،(نافله ظهر و عصر هر یک هشت رکعت و مغرب چهار رکعت و عشاء دو رکعت نشسته (که یکى محسوب است) و نماز شب، یازده رکعت و نماز صبح دو رکعت‏.)» [12]

بنابراین؛ چنین حدیثی از نظر عالمان و محدثان شیعه مورد قبول واقع نشده است.