«مسجد حنانه» در نزدیکی شهر نجف بنا شده،[1] و امروزه با شهرسازی در نجف و اتصال آن به شهر کوفه، این مسجد در میان این دو منطقه و در نزدیکی مرقد کمیل بن زیاد قرار گرفته است.

بر اساس برخی از روایات، امام علی(ع) گاهی به آن‌ منطقه می‌رفت و در آن‌جا نماز می‌گزارد.[2] 

کلمه‌ی «حنانه» از ریشه‌ی «حنن»[3] به معنای رحمت،[4] و گریه شدید است.[5]

علت نام‌گذاری مسجد حنانه

اما این‌که چرا این مسجد، به «مسجد حنّانه» معروف شده است، گزارشی وجود دارد مبنی بر این‌که در آن‌جا ستونی قرار داشت و هنگامی که پیکر مطهر امام علی(ع) را در شب بیست و یکم ماه رمضان برای دفن از روبروی آن عبور می‌دادند، این ستون خم شد.

از امام صادق‌(ع) پرسیده شد: آن ستونی که در سر راه نجف اشرف است، چرا خمیده است؟ امام(ع) فرمود: «زمانی‌که پیکر امام علی(ع) را از کنار آن عبور دادند، از فرط حزن و اندوه خم شده است».[6]

همچنین گزارش شده است که هنگام عبور سر بریده امام حسین(ع) توسط سپاهیان یزید، سر مبارک آن‌حضرت مدتی در این محل قرار گرفت. امام صادق(ع) هنگام سفر به شهر نجف، در این مکان نماز خواند. هنگامی که علّت خواندن نماز در این محل را از حضرتشان پرسیدند، فرمود: «سر جدم امام حسین(ع) را در این‌جا نهادند.[7] و سپس به سمت عبیدالله بن زیاد برده شد».[8] 

همچنین گزارش شده است که برخی از بهترین یاران امام علی(ع) در آن منطقه دفن شده‌اند[9] که وجود قبر کمیل در همان حوالی، شاهد درستی این گزارش است.

بنابراین می‌توان واکنش این ستون را به عنوان یکی از کرامات امیر المؤمنین(ع) به شمار آورد؛ همان‌گونه که در شهر مدینه و در داخل مسجدالنبی(ص) نیز ستونی به نام «ستون حنانه» وجود دارد و در  علت نام‌گذاری آن به این نام در روایات آمده است که در زمان رسول خدا(ص) قبل از آن‌که برای حضرتشان منبری بسازند، ایشان بر ستونی از چوب تکیه می‌داد و خطبه می‌خواند؛ اما در سال هفتم و یا هشتم هجرت، منبری برای رسول خدا(ص) ساخته شد[10] و ایشان بر بالای منبر می‌رفت و خطبه می‌خواند. بعد از آن بود که این ستون از دلتنگی جدایی با پیامبر(ص) مانند شتری که در وقت زائیدن ناله می‌کند، به آواز و ناله در آمد. آن‌حضرت(ص) او را به آرامش دعوت کرده و فرمود: اگر بخواهی از تو در دنیا درختی می‌سازم که مردم از میوه‌ات بخورند و اگر بخواهی از تو در بهشت، درختی می‌سازم. آن ستون بهشت را اختیار کرد. بعد از آن بود که این ستون به «ستون حنّانه» معروف شد.[11]

امکان واکنش‌نشان دادن اشیاء جامد

آیات و روایات متعددی بر تسبیح‌گویی همۀ اجزای هستی(حتی جامدات)‌ وجود دارد، و این‌که انسان نمی‌تواند تمامشان را درک کند:

«تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَی‏ءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ...»؛^[12] آسمان‌‌های هفت‌‌گانه و زمین و کسانی که در آنها هستند همه تسبیح او می‌گویند و هر موجودی تسبیح او می‌گوید ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید.

همچنین در مورد حضرت داوود(ع) می‌فرماید: «و به یاد آور بنده‌ی ما داوود صاحب قدرت را، که او بسیار توبه‏کننده بود! ما کوه‌‏ها را مسخّر او ساختیم که هر شام‌گاه و صبح‌گاه با او تسبیح می‌گفتند. پرندگان را نیز دسته جمعی مسخّر او کردیم (تا همراه او تسبیح خدا گویند)».[13]

این تسبیح و ستایش نشان از آن دارد که همۀ موجودات عاقل هستند و از شعور برخوردارند و متناسب با شأن خودشان عکس العمل نشان می‌دهند و اگر خدا بخواهد می‌توانند آنچه در باطن دارند را برای انسان‌ها آشکار کنند. یکی از مصادیق این واکنش‌ها می‌تواند در حزن و اندوهگین شدن آنها در برابر مصیبت امامان معصوم(‏ع) و دیگر اولیای الهی باشد.

اعمال سفارش شده

در روایات سفارش شده است، در «مسجد حنانه» دو رکعت نماز خوانده شود، همان‌گونه که امام صادق(ع) در این مکان دو رکعت نماز خواند. سپس سفارش شده است که بعد از نماز، این ذکر گفته شود: «اللَّهُمَّ إِنَّک تَرَی مَکانِی وَ تَسْمَعُ کلَامِی وَ لَا یخْفَی عَلَیک شَی‏ءٌ مِنْ أَمْرِی وَ کیفَ یخْفَی عَلَیک مَا أَنْتَ مُکوِّنُهُ وَ بَارِئُهُ وَ قَدْ جِئْتُک مُسْتَشْفِعاً بِنَبِیک نَبِی الرَّحْمَةِ وَ مُتَوَسِّلًا بِوَصِی رَسُولِک- فَأَسْأَلُک بِهِمَا ثَبَاتَ الْقَدَمِ وَ الْهُدَی وَ الْمَغْفِرَةَ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ».[14]

همچنین در توصیه‌ای دیگر سفارش شده است که سزاوار است چهار رکعت نماز در این مکان خوانده شود.[15]

[1]. مجمع البحرین، ج 6، ص 240.

[2]. شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، ص 3، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.

[3]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین،‏ ج 13، ص 128، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[4]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، ج 6، ص 238، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

[5]. ابن سیده، علی بن اسماعیل‏، المحکم و المحیط الأعظم‏، ج 2، ص 533، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق.

[6]. شیخ طوسی، محمد بن حسن‏، الامالی، ص 682، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج 2، ص 348، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.

[7]. الامالی، ص 682.

[8]. شهید اول، محمد بن مکی، المزار فی کیفیة زیارات النبی و الأئمة(ع)، ص 32، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، 1410ق.

[9]. همان.

[10]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 21، ص 46، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[11]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 165، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، 1409ق.

.[12] اسراء، 44.

[13]. صاد، 17 – 19.

[14]. بحار الانوار، ج 97، ص 282.

[15]. همان، ص 283.