«سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ...»؛[1]به زودى نشانه‌‏هاى خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می‌دهیم تا براى آنان آشکار گردد که او حق است! آیا کافى نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است؟!

معنای آیات آفاقی و انفسی

معنای ظاهری این آیه واضح است و نیاز چندانی به تفسیر ندارد، اما در تبیین بیشتر معناى آن و نیز شأن نزول آیه چند نظر از سوی مفسران مطرح شده است:

1. معنایش آن است که به زودى حجت‌‌ها و نشانه‌‌‏هاى خود را بر توحید، در آفاق جهان و اقطار آسمان‌‌ها و زمین، از خورشید و ماه و ستارگان، گیاهان و درختان، دریاها و کوه‌‏ها گرفته تا لطایف صنعت و بدایع حکمت آفرینش وجود خودشان، به آنان نشان خواهیم داد. تا براى آنان ظاهر شود که خداوند حق است.[2]
2. یعنى به زودى آیات و دلایل خود را بر راستگویی پیامبر اسلام(ص) و درستی نبوّت آن‌‌حضرت در آفاق به آنان نشان خواهیم داد، یعنی در اطراف جهان با فتوحاتى که براى آن‌‌حضرت و مسلمانان رخ خواهد داد، و در منطقه جغرافیایی خودشان آیات الهى را به آنان خواهیم نمود که بخش اخیر ناظر به فتح مکه است.[3]
3. بعضى هم گفته‌‏اند؛ منظور از این آیه عبارت است از: ظهور پیامبر اسلام(ص) بر آفاق جهان و بر مکّه تا بدانند قرآنى را که حضرتشان آورده حق است، و از طرف پروردگار می‌باشد؛ زیرا بدین وسیله خواهند فهمید پیامبر که تک و تنها و بی‌یار و یاور بود از طرف خداوند تأیید می‌گردید.[4]
4. منظور از آیات آفاقى، جریاناتى است که خداوند در ملت‌هاى پیشین به وجود آورده است، و آیات انفسی عبارت است از جریان جنگ بدر.[5]
5. یعنى به زودى آیات خود در سراسر جهان را به آنان خواهیم نمود تا دریابند آنچه پیامبر(ص) برای آنان بازگو نموده بود، صحیح بوده و نشانه‌هایی مانند شق القمر را نیز در خود مکه نشانشان خواهیم داد.[6]
6. یعنى به زودى آثار گذشتگان از ملت‌ها که پیامبران الهی را تکذیب می‌‏کردند، و آثار آفرینش الهى در تمامى بلاد را به آنان نشان خواهیم داد، و نیز به آنان نشان خواهیم داد که چگونه نطفه بودند، سپس به صورت علقه و مضغه و استخوان درآمدند و آن‌گاه گوشت بر استخوان‌ها روئیده شد، و پس از آن به آنان عقل و تشخیص داده شد، و همه اینها دلالت بر این دارد که فاعل این اعمال خدایى است بی‌‏مانند.[7]

مرجع ضمیر «أَنَّهُ الْحَقُّ»

اما برای مرجع ضمیر «أَنَّهُ الْحَقُّ» نیز چندین احتمال گفته‌ شده است:

1. این‌که به اسم الله برمی‌گردد؛[8] یعنی زود باشد که حقانیت پروردگار و توحید برای شما روشن گردد.
2. بازگشت ضمیر «انّه» به قرآن است. به دلیل سخن خدای تعالی در آیه دیگری که فرمود:«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ»[9] بگو خبر دهید مرا اگر این قرآن از ناحیه‌ی خدا باشد و شما به آن کفر ورزیده باشید، در این صورت گمراه‌تر از کسی سراغ دارید که به مخالفت شدید (بدون دلیل) برمی‌خیزد؟[10]
3. بازگشت ضمیر «انّه» به پیامبر اسلام است؛[11] یعنی رسالت آن‌حضرت از سوی پروردگار بوده و حق است.
4. ضمیر «انّه» به اسلام و آن معارفی برمی‌گردد که پیامبر اسلام برای هدایت و راهنمایی مردم آورده و آنها را به سوی این اهداف مقدس دعوت کرده و فراخوانده است.[12]

در پایان باید گفت؛ مرجع ضمیر هر کدام از موارد یاد شده باشد، تفاوت چندانی در معنای آن نمی‌کند؛‌ چون ایمان به خداوند، پیامبر(ص)، قرآن و اسلام تمامشان در یک راستا است.

[1]. فصلت، 53.

[2]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 16، ص 374- 375، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 9، ص 29- 30، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[3]. مجمع البیان، ج 9، ص 29- 30.

[4]. همان.

[5]. همان؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 3، 749، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق؛

[6]. مجمع البیان، ج 9، ص 29- 30.

[7]. همان.

[8]. همان.

[9]. فصلت، 52.

[10]. طباطبائی، سید محمد حسین‏،المیزان فی تفسیر القرآن، ج 17، ص 404، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[11]. نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، اعراب القرآن، ج 4، ص 47، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421ق؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، المرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج 5، ص 75، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق.

[12]. الجامع لأحکام القرآن، ج ‏16، ص 375.