قرآن کریم در آیات 20 و 21 سوره‌ی رعد پس از برشمردن چند ویژگی ‌از ویژگی‌های مثبت خردمندان می‌فرماید:

«وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب»؛ و آنان از حساب‌رسی بد (دشوار) بیم دارند.

در این‌که منظور از «سُوءَ الْحِساب» در این‌جا چیست که صاحبان خرد با این‌که به تعهدات الهی پای‌بند بوده، پیمان‌شکن نبوده، و ...؛ اما در عین حال از حساب‌رسی قیامت، ترس و وحشت دارند، مفسران می‌گویند:

1. خردمندان از آن بیمناک‌اند که خداوند ریز و درشت گناهانشان را محاسبه کند و حتی از یک مورد آنها نگذرد.^[1] با آن‌که خدای متعال بسیار بخشنده است.
2. ترس آنها از این است که گناهانشان بخشیده نشود و کارهای نیکشان پذیرفته نشود.^[2]
3. «سُوءُ الْحِسابِ» یعنی شدت عذاب و حساب روز جزا و دادن پاداش بر اساس استحقاق هر فرد؛^[3] یعنی حتی اگر گناه کوچکی از آنان بخشیده نشود، حساب‌رسی دشواری در مورد آن خواهند داشت.

گفتنی است؛ خردمندان با توجه به داشتن ویژگی‌های مثبت و داشتن امید به فضل پروردگار، این ترس آنها در جای خود پسندیده است که همان خوف در مقابل رجاء است؛ یعنی در حقیقت ترس از خدا ضمانت راستین از کج‌روى در برابر غرور است، چنان‌که خدای متعال خود فرمود: «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی»؛[4] از آنها ترس و واهمه نداشته باشید و از من بترسید.

در بعضی از تفاسیر، ذیل آیه‌ی «وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب»، هشام بن سالم از امام صادق‌(ع) نقل کرده است که منظور از سوء حساب، این است که همه زشتی‌هاى بندگان را به حساب می‌آورند و به حسنات آنها کارى ندارند.^[5]

در مورد این روایت می‌توان گفت -که با فرض پذیرش-  معنایش آن خواهد بود که گناهان در آن‌روز به طور دقیق محاسبه می‌شود. این عمل چیزى جز «استقصاء» (به حساب آوردن تمام گناهان به طور دقیق) نیست؛ یعنی در آن‌روز آن‌قدر دقیق به حساب‌‌های گنه‌کاران رسیدگی می‌شود که انگار اعمال خوبشان در نظر نمی‌آید. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:

«...وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً...»؛[6] و می‌گویند اى واى بر ما! این چگونه کتابى است که کوچک و بزرگى نیست مگر این‌که شماره شده و آنچه را که عمل کرده‏‌اند نزدشان حاضر می‌‏بینند.

بنابر این، روایت منقول از امام صادق(ع) بدین معنا نیست که اعمال خوب در آخرت کلاً محاسبه نمی‌شود و برای آن پاداشی در نظر نخواهند گرفت؛ یعنی خردمندان با اعتقاد داشتن به فضل الهی و عفو و بخشش پروردگار، در عین حال ترس آن دارند که رحمت خدای مهربان شامل حال آنها نشده و از گناهانشان صرف نظر نشود و این خوف ممدوح است، نه یأس از رحمت پروردگار.

در نگاهی دیگر، این سخن امام صادق(ع) را می‌توان به موضوع حبط اعمال مرتبط دانست، بدین ترتیب که خردمندان بیم آن دارند که در آینده مرتکب رفتاری شوند که اعمال نیک آنان را حبط و نابود نماید و به دنبال آن، دیگر مورد توجه ویژه پروردگار قرار نگیرند.[7]

البته خدای متعال از سوی دیگر، می‌فرماید:«وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ»؛[8] (و مؤمنان با انجام دادن کارهاى نیک بدی‌ها را می‌زدایند)، و در حدیث نیز وارد شده است: بعد از هر گناه حسنه‌‌‌‏اى انجام دهید تا آن‌را محو سازد.[9] از این‌رو با وجود چنین هراسی، خردمندان امیدوار خواهند بود که خداوند حساب‌رسی آسانی را برای آنان مقدر نموده و آنان را در شمار افرادی قرار دهد که قرآن در وصفشان گفته: «فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا».

[1]. بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل، تصحیح، شاهین‏، محمد علی، ج ‏3، ص 14، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج 2، ص 375، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.

[2]. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت‏، علی اصغر، ج ‏5، ص 189، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.

[3]. همان.

[4]. بقره، 150.

[5]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 6، ص 444، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[6]. کهف، 49.

[7]. ر. ک: «از بین رفتن ثواب اعمال با برخی از گناهان»، 123241؛ «توجه خداوند نسبت به برخی از صالحان در روز قیامت»، 124690.

[8]. رعد، 22.

[9]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، المرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج 4، ص 181، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق.