. «علم صرف» یکی از شاخه‌‌های ادبیات عرب بوده و دانشی است که در آن از چگونگی تغییر و دگرگون‌کردن کلمه به شکل‌‌های مختلف، برای به دست آوردن معانی متعدد بحث می‌شود. به عنوان مثال کلمه‌ا‌ی با ریشه صدق (راست‌گفتن) را می‌توانیم تبدیل به صادق، صدّیق، اصدق و ... کنیم، تا معانی راست‌‌گو، خیلی راست‌‌گو، راست‌‌گوتر و ... را از آن به دست آوریم.[1]

به بیان دیگر، صرف؛ یعنى ساختن کلمه‌‏ها، و براى ساختن هر چیز به: مواد، قالب و نمونه‏، و روش قالب‏‌گیرى، نیازمندیم؛ مثلا براى ساختن آجر به گل، قالب و روش خشت‌سازى، محتاجیم. در ساختن کلمه‏ها نیز؛ موادى می‌خواهیم که از کتاب لغت و از زبان عرب به دست می‌آوریم. قالب‌‏ها، صیغه و نمونه‌‏هایى می‌خواهیم که از همان وزن‏‌ها و باب‌‏ها هستند. و به قواعد ساختمان؛ ماضى، مضارع، امر، نهى و باب‌‏ها نیازمندیم‏.[2] بنابر این، موضوع علم صرف، بررسی «کلمات» به صورت مستقل و جدا از نقش آن‌ها در جمله و کلام و نیز اعراب و حرکت کلمات است.

2. «علم نحو» نیز یکی دیگر از شاخه‌‌های ادبیات عرب است که کاربردش در شناخت نوع ارتباط کلمات و جمله‌ها با یکدیگر بوده و به شناخت قوانین الفاظ عرب از حیث اعراب و بنا می‌پردازد؛ یعنی دانشی است که به وسیله‌ی آن درستی یا نادرستی سخن عربی دانسته می‌شود.[3]

به بیان دیگر، علم نحو مربوط به ترکیب‌‏ها و حرکت‌‏ها است؛ یعنى این‌که چگونه کلمه‏‌ها را با چه حرکت و اعرابی با هم جمع کنیم تا بتوانیم یک عبارت معنادار را به مخاطب منتقل نماییم.

فعل و فاعل، مبتدا و خبر، اسم و فعل و حرف را چطور در کنار هم بگذاریم و چگونه در این ترکیب‌ها، آن کلمه‏ها را با چه ویژگی و حرکتی بخوانیم.

بنابر این، علم نحو در دو قسمت بحث می‌کند: اول حالت اعراب و بنای کلمه‌‏ها. دوم ترکیب کلمه‌‏ها با یکدیگر.

در قسمت اول از مبنى و معرب و از مفهوم اعراب، اقسام اعراب، علائم اعراب، اقسام معرب و عوامل اعراب، گفت‌وگو می‌شود. با شناختن این قسمت باید وضعیت آخر هر کلمه به دست بیاید؛ و در قسمت دوم آشنایی با جمله‌سازى و عبارت‌خوانی به دست می‌آید.[4]

بنابر این، علم صرف و علم نحو در کلیات مشترک‌اند؛ یعنی موضوع کلی آن دو زبان و ادبیات عرب است، و هدف کلی آن دو نیز درست سخن گفتن و نوشتن به زبان عربی است؛ اما در جزئیات با هم تفاوت دارند؛ یعنی موضوع علم صرف خصوص «کلمه» است، و موضوع علم نحو ترکیب کلمات است که به صورت «کلام(جمله)» جلوه‌گر می‌شود؛ و هدف از علم صرف، ساختن شکل‌‌های مختلف کلمات عربی به صورت صحیح است؛ و هدف از علم نحو ساختن جملات صحیح و شناختن جایگاه کلمات در جملات عربی است.

[1]. ر. ک: شرتونى، رشید، مبادی العربیة فی الصرف و النحو، ج 3، ص 8، قم، دار العلم، چاپ سوم، 1387ش.

[2]. ر. ک: صفائى حائرى، على، استاد و درس (صرف و نحو)، ص 88، قم، لیلة القدر، چاپ اول، 1381ش.

[3]. ر. ک: مدنى، علیخان بن احمد، الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة، ص 1، 51، قم، ذوی القربى، چاپ اول، بی‌تا.

[4]. ر. ک: استاد و دروس، ص 181- 182.