معنای ظاهری جمله‌ی «لا مؤثر فی الوجود الا الله»، آن است که هیچ‌ تأثیرگذاری در جهان هستی به غیر از خدای متعال وجود ندارد و هر اثری که مشاهده می‌شود، خداوند صاحب آن ‌اثر است.

 این عبارت بیشتر در کتاب‌های فلسفی[1] و کلامی[2] مشاهده می‌شود، و متن آیه یا روایتی نیست. البته مضمون و محتوای آن را می‌توان در آیات و روایات یافت و در حقیقت علاوه بر دلایل عقلی،[3] برداشتی از آیات و روایات است؛ زیرا قرآن کریم ربوبیت، خالقیت،[4] مالکیت[5] و فاعلیت[6] جهان هستی، بلکه هر توان و نیرو را منحصر در خدای متعال می‌داند.[7] در روایات نیز خداوند متعال منشأ همه‌ی امور و کارها معرفی شده‌ است.[8]

اما مطلب مهم، معنای دقیق و مقصود این عبارت است. توضیح این‌که برخی متکلمان در برداشت نادرستی از این عبارت، آن را یکی از قواعد کلامی خود قرار داده و بر همین اساس، معتقد به «جبر» شده و این باور را گسترش داده‌اند که خدا فاعل مستقیم تمام افعال حتی کارهای انسان است؛ بنابراین انسان در انجام افعال خود، هیچ اختیاری نداشته و مجبور است.[9]

ولی معنای دقیق این عبارت آن است که مؤثر و تأثیرگذار مستقل در عالم هستی فقط خداوند است. و این منافات ندارد که موجودات دیگر به اذن تکوینی خداوند و قدرتی که خداوند به آنها داده منشأ فعل و عملی باشند.

خلاصه این‌که انحصار علیت و فاعلیت مستقل در خداوند، منافات با فاعلیت طولی و اعدادی(مقدمی) موجودات دیگر ندارد،[10] و نباید با استناد به این واقعیت، معتقد به جبر و بی‌اختیار بودن انسان‌ها در رفتارهای خود شویم.

[1]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، ص 176، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ پنجم، 1404ق.

[2]. ر. ک: تفتازانى، سعد الدین، شرح المقاصد، ج 5، ص 18، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، 1409ق.

[3]. ر. ک: نهایة الحکمة، ص 176.

[4]. رعد، 16. «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ».

(به مشرکان) بگو: چه کسى پروردگار آسمان‌‏ها و زمین است؟ (سپس خود) بگو: اللَّه (زیرا جوابى به غیر این نیست و آنها از روى عناد ساکت‌‏اند. و به عنوان انکار و استبعاد عقلى) بگو: پس آیا غیر او یاوران و سرپرستانى گرفته‌‏اید که براى خودشان نیز تسلط بر سود و زیانى ندارند؟! بگو: آیا نابینا و بینا یکسان‌اند؟ یا تاریکی‌ها و نور برابرند؟ یا مگر براى خداوند شریکانى قرار داده‌‏اند که آنها نیز مانند آفریده‌‏هاى خدا (چیزهایى) آفریده‌‏اند که دو رقم آفرینش یا آفریده‌‏ها یا آفریننده‌‏ها بر آنها مشتبه شده (و از این‌رو شرکا را نیز مستحق عبادت دیده‌‏اند)؟ بگو: (بی‌گمان) آفریننده همه چیز خدا است و او است یگانه و غالب و مسلّط کامل (بر همه‌ی اجزای عالم هستى).

[5]. آیات در این زمینه بسیار است، برای نمونه یک آیه را متذکر می‌شویم: «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ. (آیا ندانسته‏اى که ملکیت حقیقى و سلطه و حاکمیت آسمان‏ها و زمین از آن خداوند است (زیرا آفرینش و حفظ و تدبیر و فانى کردن همه در تحت اراده اوست) و شما را جز خدا هیچ سرپرست و یاورى نیست؟!). بقره، 107.

[6]. هر چند آیه‌‌ای به صورت کلی بیان نکرده است که فاعلیت جهان هستی منحصر در خداوند است، ولی در آیات متعددی، خداوند فاعل کارهای مهم جهان خلقت معرفی شده‌ است: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الحْبّ‏ وَ النَّوَى‏  یخُرِجُ الحْىَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مخُرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَىّ‏  ذَالِکُمُ اللَّهُ  فَأَنىَ‏ تُؤْفَکُونَ. فَالِقُ الْاصْبَاحِ وَ جَعَلَ الَّیْلَ سَکَنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبَانًا  ذَالِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ. وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتهَتَدُواْ بهِا فىِ ظُلُمَاتِ الْبرَّ وَ الْبَحْرِ  قَدْ فَصَّلْنَا الاَیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. وَ هُوَ الَّذِى أَنشَأَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ  قَدْ فَصَّلْنَا الاَیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ. وَ هُوَ الَّذِى أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کلُ‏ شىَ‏ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نخُّرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّترَاکِبًا وَ مِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَ غَیرْ مُتَشَابِهٍ  انظُرُواْ إِلىَ‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ  إِنَّ فىِ ذَالِکُمْ لاَیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ». انعام، 95- 99.

[7]. «وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً». کهف، 39.

[8]. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ‏ قَالَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ الْعُظْمَى وَ الْإِلَهِیَّةِ الْکُبْرَى لَا یُکَوِّنُ الشَّیْ‏ءَ لَا مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا یَنْقُلُ الشَّیْ‏ءَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ إِلَى جَوْهَرٍ آخَرَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا یَنْقُلُ الشَّیْ‏ءَ مِنَ الْوُجُودِ إِلَى الْعَدَمِ إِلَّا اللَّه»‏. شیخ صدوق، توحید، ص 68، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1398ق.

[9]. ر. ک: «مراتب توحید»، 1913.

[10]. ر. ک: «مفهوم امر بین الامرین»، 58؛ «رد ادله‌ی جبریون»، 528؛ «انسان و اختیار»، 51.