«قالَ ادْخُلُوا فی‏ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا فیها جَمیعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لکِنْ لا تَعْلَمُونَ»؛^[1]

این آیه به بیان بعضی از حالات پس از مرگ کفار و مشرکان می‌پردازد:

 خداوند به آنها می‌گوید: شما با جنیان و آدمیان از امت‌های گذشته‌ که به دین و آیین شما بودند، داخل آتش شوید. هر جماعتى وارد عذاب می‌شوند، به دوزخیان دیگر ناسزا می‌گویند تا همگی وارد جهنم شوند. آن‌گاه گناه‌کاران رده دوم برای پیشینیان و پیشوایانی که باعث گمراهی آنها شدند تقاضای عذاب دو برابر و شدیدتر نسبت به خود را دارند؛ اما خداوند به آنان می‌گوید که همه شما دچار عذاب شدیدتر و چند برابر خواهید شد.

بنابر این، معناى آیه به تفصیل این‌گونه است:

 «حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا»، تا آن‌که نسل قبلى و بعدى در دوزخ با هم جمع شدند و مشاجره را به راه انداختند.

«قالَتْ أُخْراهُمْ». نسل بعدى که یا به حسب مرتبه و یا به حسب زمان پیرو نسل‌ها و یا رده‌های بالاتر بودند، به سران، نیاکان و پدرانى که راه گمراهی را براى آنان هموار کرده بودند، خواهند گفت که شما ما را گمراه کردید، و از خداوند می‌خواهند که عذابشان را شدیدتر از عذاب دیگران قرار دهد:

«رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ»؛ (خدایا عذاب ایشان را دو برابر عذاب ما کن)؛ چون هم خود گمراه بودند و هم باعث گمراهى ما شدند.

این‌جا است که خداى متعال خواهد فرمود: «لکلٍّ ضعف»، عذاب شدید و دو برابر را هم براى اوّلی‌ها و هم برای آخری‌ها در نظر خواهیم گرفت.

براى اولی‌ها، چون که هم خودشان گمراه بودند و هم دیگران را در گمراهى کمک کردند؛ اما براى شما، از این جهت که هم خودتان گمراه بودید و هم با گمراهى خود به گمراه ماندن آنان کمک کردید؛ زیرا حرف‌هایشان را پذیرفته و به خواسته‌هایشان ترتیب اثر داده، و با پیوستن به آنان باعث سیاهى لشکر آنان شدید[2] و این‌گونه بود که آنان دچار غرور و اعتماد کاذب شده و در گمراهی خود غوطه‌ورتر شدند.

این آیه در صدد آن است که به عموم مردم بگوید که شما نمی‌توانید از زیر بار تکلیف شانه خالی کنید و تنها با استناد به این‌که دیگران سبب گمراهی شما بودند، از عذاب خداوند بگریزید؛ زیرا شما نیز باید دقت بیشتری می‌داشتید و نباید در مسیر گمراهی حرکت می‌کردید و پشتوانه سران گمراهی قرار می‌گرفتید.

[1]. اعراف، 38.

[2]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏8، ص 113، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏7، ص 204- 205، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش.