در قرآن کریم دو آیه شبیه به یکدیگر،‌ در مورد کیفیت باردارشدن حضرت مریم(س) و نفخ فرشته الهی در او ذکر شده است. در این دو آیه آمده است که حضرت مریم پاک‌دامن بود و ما روح خود را در او دمیدیم و او به حضرت عیسی(ع) باردار شد. با وجود تشابه زیادی که بین این دو آیه وجود دارد، یک تفاوت قابل توجه نیز در آن به چشم می‌خورد. در سوره انبیاء[1] عبارت «فنفخنا فیها»، ولی در سوره تحریم[2] عبارت «فنفخنا فیه» آمده است.

مفسران قرآن در مورد علت این تفاوت و این‌که مرجع ضمیر مؤنث «ها» و مذکر «ه» چیست؟ نظرات متفاوتی ارائه کرده‌‌اند. عموم مفسران، ضمیر مؤنث «ها» در عبارت «فنفخنا فیها» را به حضرت مریم برگردانده‌‌اند؛[3] هرچند که برخی این ضمیر را به فرج، که آن‌را جیب لباسی که حضرت مریم پوشیده بود تفسیر کرده، برگردانده‌‌اند.[4]

البته برخی از مفسران تصریح کرده‌‌اند که منظور از دمیدن روح در حضرت مریم، به معنای دمیدن روح در حضرت مسیح است؛ چرا که حضرت مریم خود زنده بود و در جسم خود روح داشت.[5]

اما در مورد ضمیر مذکر در عبارت «فنفخنا فیه»، نیز نظرات مختلفی ارائه شده است. مفسران اهل‌سنت عموما آن‌را به جیب برگردانده‌‌اند؛ چرا که واژه «فرج» به هرنوع شکاف اطلاق می‌شود و جیب نیز نوعی شکاف در لباس است؛[6] از این‌رو منظور از فرج را شکاف لباس دانسته‌‌اند. حتی در آیه‌‌ای که در آن لفظ «فیها» آمده است نیز برخی از مفسران اهل‌سنت، آن‌را به شکاف لباس تفسیر کرده‌‌اند.[7] اما برخی مفسران، این ضمیر را به فرج به معنای محل خروج فرزند برگردانده، و برخی دیگر نیز آن‌را به مسیح که نامی از او در آیه نیامده است، برگردانده‌‌اند.[8] در این میان برخی از مفسران شیعه تأکید دارند که برگرداندن این ضمیر به جیب لباس صحیح نیست؛ زیرا کلمه فرجی که در این آیه ذکر شده، به معنای فرج در لباس نیست؛ از این‌رو، ضمیر را به فرج به معنای محل خروج فرزند برگردانده‌اند.

این مفسران برای این نوع برداشت خود، به همین دو آیه استناد می‌کنند. در هر دو آیه عبارت «أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا» آمده است که به معنای حفظ کردن دامن و پاک‌دامنی است؛ لذا نمی‌توان کلمه «فرج» در این دو آیه را به شکاف لباس(جیب) تفسیر کرد.[9]

از نگاه ادبیات عرب، در آیه «فنفخنا فیه»، ضمیر «فیه» تنها می‌تواند به کلمه «فرج» برگردد و امکان این‌که این ضمیر به کلمه «مریم» برگردد، وجود ندارد؛ زیرا مریم مؤنث حقیقی است و نمی‌‌توان برای آن از ضمیر مذکر استفاده کرد.[10] در آیه «فنفخنا فیها» برگرداندن «فیها» به فرج امکان‌پذیر نیست؛ زیرا به گفته برخی از ادیبان زبان عرب، واژه «فرج» مذکر است؛ حتی اگر اشاره به آلت تناسلی زن داشته باشد.[11]

بر اساس این توصیف‌ها، معنای آیه در سوره انبیاء «ما در مریم دمیدیم» می‌شود و در سوره تحریم بدین صورت ترجمه می‌شود: «ما در فرج مریم دمیدیم» که منظور از فرج، آلت زنانه است؛ هرچند که برخی آن‌را به معنای شکاف لباس دانسته‌اند.

[1]. «وَالَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهَا مِن رُّوحِنَا». انبیاء، 91.

[2]. «وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَا». تحریم، 12.

[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 98، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 276، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

[4]. مجمع البیان، ج 7، ص 98.

[5]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، على عبدالبارى عطیة، ج ‏9، ص 84، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.

[6]. ملاحویش آل غازى، عبدالقادر، بیان المعانى،‏ ج 6، ص 241، دمشق، مطبعة الترقى، چاپ اول، 1382ق‏؛ حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج 10، ص 71، بیروت، دارالفکر؛ فخرالدین رازى، ابو عبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏30، ص 575، بیروت، دار احیاء التراث العربى‏، چاپ سوم، 1420ق.

[7]. محلی جلال الدین، جلال الدین سیوطی، تفسیر الجلالین، ص 333، بیروت، مؤسسه النور للمطبوعات، چاپ اول، 1416ق.

[8]. مجمع البیان، ج 10، ص 480،

[9]. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن‏، ج 28، ص 453، قم، فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، 1365ش‏.‏

[10]. عباس حسن، النحو الوافی، ج 4، ص 587، دار المعارف، چاپ پانزدهم.

[11]. محمود عبدالرزاق جمعه، الاخطاء العربیة الشائعة، ص 320، قاهره، المجلس الاعلی للثقافه، چاپ سوم، 2012م.