بر اساس منابع لغوی و تفسیری، «معیشت ضنک»، به معنای نوعی از زندگی است که در آن آرامش و آسایشی وجود ندارد.

این  تعبیر تنها یک‌بار در قرآن و در آیه 124 سوره «طه» آمده است:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً ...»؛ ‏و هر کس از یاد من روى گرداند، وى را روزگارى سخت خواهد بود.

 «عیش» در لغت به معنای «حیات» است.[1] راغب اصفهانی می‌‏گوید: واژه «عیش» به معناى نوعی از زندگى است که مخصوص حیوانات (به معنای عام آن که شامل انسان هم می‌شود) بوده، و در نتیجه دایره شمول آن از واژه «حیات» کمتر است؛ زیرا «حیات»، هم در مورد زندگى حیوانی و هم در ارتباط با زندگی فرشتگان و هم در اشاره به زندگی خداى متعال که حیّ مطلق است مورد استفاده قرار می‌گیرد.

واژه «معیشت» مشتق از «عیش» بوده و به معنای چیزهایى است که زندگی با آنها ادامه می‌یابد؛[2] مانند خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و نیز به معنای هر آن چیزی است که زندگی با آن اداره می‌شود؛[3] از این‌رو شامل روش زندگی نیز خواهد شد.

«ضنک» به معناى سختى و تنگى است.[4] این واژه در هر چیزى که به کار رود دشواری و تنگى آن‌را می‌‏رساند و کلمه‌‏اى است که در مذکر و مؤنث یکسان استعمال می‌شود.^[5]

این‌که خدای متعال فرمود: کسى که از یاد من اعراض کند زندگی سختی خواهد داشت، براى آن است که هر کس خدا را فراموش کند، و با او قطع رابطه نماید، دیگر چیزى غیر از دنیا نمی‌‏ماند که وى به آن دل ببندد، و آن‌را مطلوب یگانه خود قرار دهد، در نتیجه همه کوشش‌هاى خود را منحصر در آن می‌کند، و فقط به اصلاح زندگى دنیای خویش می‌پردازد، و روز بروز آن‌را توسعه داده، و به لذت‌بردن از آن سرگرم می‌شود؛ اما این نوع از زندگی هیچ‌گاه به او آرامش نمی‌دهد؛ براى این‌که هرچه از دنیا به دست آورد، به آن قانع نشده و همیشه به دنبال افزودن آن است، بدون این‌که این حرص و سیری‌ناپذیری‌اش پایان پذیرد.

بر این اساس، چنین فردی گویا همیشه در فقر و تنگى بسر می‌‏برد، و همیشه دلش خواستار چیزهایی است که آنها را در اختیار ندارد. جدای از غم و اندوه و اضطراب و ترسى که برای از دست‌دادن آنچه دارد و روى‌آوردن ناملایمات و فرا رسیدن مرگ و بیماری متحمّل می‌شود؛ او همیشه در میان آرزوهاى برآورده نشده، و ترس از دست‌دادن آنچه برآورده شده به سر می‏برد. و این است معنای معیشت ضنک.[6]

البته بعضى از مفسران گفته‏‌اند: مراد از معیشت ضنک، عذاب قبر، و سختی‌هاى زندگى برزخی است؛ چرا که می‌بینیم بسیارى از اعراض‌کنندگان از یاد خدا زندگى دنیایی بسیار وسیعی دارند و دنیا به کام آنها است؛ لذا معیشت ضنک در حقشان صادق نیست.[7] که در این مورد باید گفت؛ هرچه دنیا به کام دنیاپرستان باشد، چون خواسته‌های آنان نامحدود است، باز هم گمان می‌کنند به نهایت آرزویشان نرسیده؛ لذا همواره دچار نوعی دشواری و تنگی خواهند بود.

برخى هم معتقدند: معیشت ضنک، یعنی طعام ضریع،[8] زقوم،[9] و جهنم.[10]

در پایان باید گفت؛ آیه گنجایش همه تفاسیر را دارد و فردی که از یاد خدا دور است، علاوه بر عذاب‌های برزخ و آخرت، در دنیا نیز چندان شیرین‌کام نخواهد بود.

[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‏6، ص 321، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[2]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 596، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.     

[3]. لسان العرب، ج 6، ص 321.(المعیشة: ما یعاش به).

[4]. همان، ص 512.

[5]. لسان العرب، ج ‏10، ص 462.

[6]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏14، ص 224- 225، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ همان، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ‏14، ص 314- 315، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1374ش.

[7].ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏7، ص 55، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏11، ص 259، تهران، ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364ش.

[8]. ر. ک: «ضریع طعامی تلخ و بدبو».

[9]. ر. ک: «تشبیه ثمره درخت زقوم به امر خیالی سرهای شیاطین»، 64219.

[10]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏7، ص 55؛ الجامع لأحکام القرآن، ج ‏11، ص 259.