جستجوی پیشرفته
بازدید
2643
آخرین بروزرسانی: 1402/04/26
خلاصه پرسش
اصطلاح فقهی «عاقله» به چه معنا است؟
پرسش
اصطلاح فقهی «عاقله» به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی

 

«عاقله» در اصطلاح فقه عبارت‌‏اند از: افرادى که به حکم شارع مقدس، ضامن دیه قتل و جراحت اشتباهى، افراد جنایت‌کاری می‌باشند که مرتکب قتل یا جراحت شده است.

علت نام‌گذاری

در علت نامیدن این افراد به عاقله، وجوهى ذکر شده است؛ مانند:

  1. عقل به معناى دیه است، و این افراد به جهت تحمّل دیه از طرف جانى، عاقله(دیه دهنده) نامیده شده‌‌‏اند.
  2. عقل به معناى منع است، و در عصر جاهلى، عشیره قاتل با شمشیر از او در برابر عشیره مقتول حمایت می‌کردند. اسلام، دفاع با استفاده از شمشیر را تبدیل به دفاع با استفاده از مال نمود و از آن به بعد خویشاوندان قاتل با مال به حمایت او برمی‌خیزند.
  3. عقل به معناى بستن است و از آن جهت که در دوران جاهلى، عشیره قاتل، شتر را به عنوان دیه بر سر در خانه ولىّ مقتول می‌‏بستند، به آنان عاقله گفته شده است.

مراتب عاقله

مراتب عاقله به ترتیب عبارت‌‏اند از: عَصَبه، مُعتِق، ضامن جریره و امام(ع).

  1. عصبه: عَصَبه بنابر قول مشهور عبارت‏‌اند از: مردان از خویشاوندان پدرى؛ مانند برادر، عمو و فرزندان آنها.

برخى گفته‌‏اند: عصبه کسانی هستند که از قاتل -در فرض فوت کردن او- ارث می‌‏برند.

برخى دیگر گفته‌‏اند: احتمال دارد صفت «ارث‌بر» در کلمات افرادی که نظر دوم را پذیرفته‌اند، بیان علّت باشد نه تعریف و تفسیر عصبه؛ بدین معنا که علت تحمل دیه توسط آنان، قرار گرفتن ایشان در طبقات ارث است، نه این‌که هرکس از قاتل ارث می‌‏برد از عصبه به شمار می‌‏رود و در نتیجه با وجود طبقه نخست، عاقله همان طبقه باشد نه طبقه دوم.

در این‌که آیا عاقله شامل پدر و جدّ پدرى و نیز فرزندان جانى می‌‌‏شود یا نه؟ مسئله اختلافى است.

زن، نابالغ و دیوانه هرچند از وارثان باشند، داخل در عاقله نیستند. چنان‌که فقیر از خویشاوندان پدرى عهده‏‌دار دیه نخواهد بود.

خویشان پدرى که از پدر و مادر یکی‌‏اند بر آنان که تنها از پدر یکى هستند، مقدم‌‏اند؛ هرچند برخى در مقدم بودن آنان اشکال کرده‌‏اند.

  1. مُعتِق: در مورد برده آزاد شده‌ای که دست به جنایت زده، با نبود خویشاوندان پدرى، یا تهی‌دستی آنان، نوبت به فردی می‌‏رسد که او را آزاد کرده بود؛ یعنی او عاقله جانى خواهد بود.

درصورت فوت معتق، خویشاوندان پدرى او، و با فقدان آنان، آزادکننده قبلى، و در صورت نبود او خویشان پدرى او عهده‏‌دار دیه خواهند بود. اگر معتق زن باشد، خویشان پدرى او متحمل دیه می‌‏شوند نه معتق. اگر چند نفر با هم جانى را آزاد کرده باشند، همه آنان عاقله او به شمار می‌‏روند.

  1. ضامن جریره: با نبود خویشان پدرى و معتق یا فقر آنان، نوبت به ضامن جریره[1] می‌‏رسد و او عاقله جانى محسوب می‌‏شود.
  2. امام: در صورت نبود خویشان پدرى و معتق و ضامن جریره یا تهی‌دستی آنها، نوبت به امام(ع) می‌‏رسد و او عاقله جانى خواهد بود.

گفتنی است؛ در صورتی که امام(ع) عاقله قرار گیرد، آیا امام مطلقا ضامن دیه است یا تنها در صورتى ضامن است که جانى نیز تهی‌دست باشد، اختلاف است.

بنابر قول دوم، در صورت توانایى جانى بر پرداخت دیه، او باید دیه را بپردازد. همچنین در این‌که امام(ع) دیه را از مال خود می‌پردازد یا از بیت ‌المال اختلاف است.[2]


[1]. عقدى است که به موجب آن یکى از طرفین عقد متعهد می‌شود دیه ناشى از جنایت طرف دیگر را بپردازد با این شرط که از او ارث ببرد.

[2]. ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج ‏5، ص 299- 301، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، مرکز پژوهشهاى فارسى الغدیر، چاپ اول، 1426ق.

 

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • چرا زن نمی‌تواند مرجع تقلید و قاضی باشد؟
    73146 اجتهاد و مرجعیت در اسلام 1387/04/03
    دانشمندان و متخصّصان دینی درباره‌ موضوعاتی؛ مانند مرجع تقلید، یا قاضی شدن زن و بعضی از عناوین دیگر، اختلاف نظر دارند. این امور جزو مسلّمات و ضروریات دینی به شمار نمی‌آید. کسانی که می‌گویند زنان مرجع تقلید یا قاضی نمی‌شوند، به ادله‌ای؛ نظیر روایات و اجماع، تمسک کرده‌اند ...
  • چرا خداوند در مقابل درخواست رؤیت خدا توسط یهودیان، آنها را مجازات کرد؟
    8592 تفسیر 1392/01/26
    آنچه باید در این‌جا مورد دقت قرار گیرد، این عبارت در آیه است: « فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ». باء در «بظلمهم» معنای سببیت بوده و متعلق به «اخذتهم» است و معنا این‌گونه می‌شود که آنها را به جهت ستمی که روا داشته­‌اند، با صاعقه مجازات می‌کنیم. این عبارت نمایان‌گر ...
  • با در نظرگرفتن جمیع جوانب و مصالح، آیا ارجح نیست که مقام رهبری در قانون جمهوری اسلامی ایران دارای یک زمان و دوره مشخص باشد؟
    8512 System 1389/04/16
    دائمی بودن رهبری در ایران ناشی از رأی مردم به قانون اساسی بوده و دلیلی نیز وجود ندارد که در صورت از دست ندادن شرایط، زمان آن را محدود کرد. فساد موجود در حکومت ها بیشتر ناشی از خلق و خوی حاکمان ...
  • با توجه به آیات 103 و 104 سوره کهف، راه تشخیص کار نیک از بد و ناپسند چیست؟
    24104 تفسیر 1389/05/13
    آیات شریفه، به معرفى زیانکارترین انسان ها و بدبخت‏ترین افراد بشر مى‏پردازد. زیان واقعى و خسران مضاعف آنجا است که انسان سرمایه‏هاى مادى و معنوى خویش را در یک مسیر غلط و انحرافى از دست دهد و گمان کند کار خوبى کرده است، نه از این کوشش ها ...
  • آیا در اسلام، مسئله ای به نام وضوی ارتماسی داریم؟
    11356 Laws and Jurisprudence 1391/07/03
    وضوى ارتماسى آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین در آب فرو برد؛ اما براى این که مسح سر و پاها با آب وضو باشد، باید در شستن ارتماسى دستها، قصد شستن وضویى، هنگام بیرون آوردن ...
  • زنان عقیمی که بچه‌دار نمی‌شوند از دیدگاه قرآن چه جایگاهی دارند؟
    24597 تفسیر 1395/08/04
    گرچه پروردگار صلاح دیده برخی مردان و زنان، عقیم باشند[1] اما عقیم بودن و بچه‌دار نشدن به تنهایی نقصی معنوی - نه برای مردان و نه برای بانوان - نبوده و از مقام و ارزش انسانی هیچ کدام از آنها نمی‌کاهد. البته می‌شود برای ...
  • آیا در تحقیقات پزشکی، جایز است از جنین سقط شدهٔ انسان استفاده کرد؟
    7682 گوناگون 1393/02/25
    بیشتر فقها تشریح بدن انسان(جنین یا غیر جنین) را جایز نمی‌دانند، اما برخی از مراجع[1] در این‌باره می‌گویند، اگر این‌گونه تحقیقات در راستای کشف مطالب پزشکى جديد و مورد نیاز جامعه و نیز درمان بيمارى‌های تهدید کننده زندگى مردم باشد، جايز است؛ ولى تا ...
  • آیا گزارش غیر‌مسلمان مبنی بر نجاست چیزی که در اختیار اوست، مورد قبول است؟
    8833 اثبات نجاست 1393/02/03
    فقها در این زمینه فرقی بین مسلمان و غیر مسلمان نگذارده و می‌گویند، نجس بودن چیزى از سه راه ثابت مى‌شود، و باید بر آن ترتیب اثر داد: 1. آن که انسان خودش یقین به نجاست پیدا کند. 2. دو نفر عادل و یا حتّى یک نفر گواهى ...
  • معنای استدلال مباشر چیست؟
    19452 قیاس اقترانی و استثنائی 1391/12/06
    در مورد استدلال مباشر آنچه را که برخی از نویسندگان در این‌باره نگاشته‌اند، در این‌جا نقل می‌کنیم: بسیاری از منطق‌نگاران معاصر آنچه را در منطق نگاشته‌های پیشین با عنوان «احکام قضایا» یا «نسبت قضایا» مطرح بوده، قسمی از استدلال برشمرد‌ه‌اند و نام‌هایی؛ همچون استدلال «مباشر»، «بی‌واسطه» و «بسیط» ...
  • محدوده حرم مکه چقدر است؟
    9600 گوناگون 1396/10/23
    ابتدا باید دید منظور از حرم مکه چیست، آیا مراد، مسجد الحرام است؟ یا منطقه‌ای که زائرین خانه‌ی خدا بدون احرام، حق ورود به آن‌را ندارند و ورود کفار نیز به لحاظ شرعی در آن ممنوع است؟ در صورت نخست، پاسخ آن است که هر مکانی که در ...

پربازدیدترین ها