در آیه «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ...»[1] اعلام شده است تمام مردم در قیامت با امامشان محشور می‌شوند؛ اما در مورد این‌که مراد از امام در این آیه کیست، ابتدا باید گفت؛ واژه «امام» در لغت به معناى هر پیشوا و هر مقتدایی است.

قرآن کریم نیز واژه «امام» را در موارد و معانی مختلفی مورد استفاده قرار داده است:

1. امام به معنای افرادى که به امر خداوند به هدایت مردم می‌پردازند، مانند آیه «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»[2] در مورد حضرت ابراهیم(ع) که خداوند خطاب به ایشان می‌فرماید ترا به پیشوایى خلق برگزیدم. و نیز آیه «جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»[3] که در مورد امامت و پیشوایی گروهی از پیامبران است.
2. امام به معنای ستم‌کاران و ظالمانی که مقتدا و رهبر گمراهان و کافران هستند:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ»؛[4] (آنان را پیشوایانی قرار دادیم که مردم را به دوزخ راهنمایی می‌کنند).

3. امام به معنای کتاب آسمانی تورات:

«وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسى‏ إِماماً وَ رَحْمَةً».[5] (و در گذشته، کتاب موسی را فرستادیم که امام  و رحمتی برای مردم بود)

که می‌توان از آن برداشت کرد که تمام کتاب‌هاى آسمانى؛ مانند کتاب نوح، ابراهیم،عیسی و قرآن همه امام باشند.

4 . امام به معنای لوح محفوظ:

«وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ»؛[6] (و هرچیزی را در لوح محفوظ به شمارش درآوردیم).

با توجه به مصادیق مختلفی که برای امام در قرآن وجود دارد، به آیه مورد پرسش برگشته و آن‌را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.

از ظاهر آیه موجود در سوره اسراء برمی‌آید که براى هر گروهی از مردم، امامى غیر از امام گروه‌های دیگر وجود دارد و بر این اساس نمی‌‏شود مراد از «امام» در آیه را «لوح محفوظ» بدانیم؛ زیرا تنها یک لوح محفوظ داریم که مخصوص به طایفه معینى نیست؛ اما همان‌گونه که گفته شد در این آیه از امام‌های مختلف یاد شده است.

از طرفی «امام» در این آیه را نمی‌توان به معنای «کتاب آسمانی» دانست؛ زیرا این آیه مرتبط با تمام مردم است؛ اما گروهی از مردم نیز وجود داشته‌اند که دارای کتاب آسمانی نبوده‌اند؛ زیرا به تصریح قرآن، مردم ابتدا امت واحده‌ای بوده و سپس پیامبرانی برای آنان کتاب آسمانی آٔوردند:

«کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ».[7]

در همین راستا گفته شده است، اولین کتاب آسمانى که شریعتى تازه را آورد، کتاب نوح بود و کتاب دیگرى قبل از آن نبود. به همین دلیل، نمی‌‏توان مراد از «امام» در آیه مورد بحث را «کتاب آسمانی» گرفت؛ براى این‌که لازمه‌‏اش آن است که امت‌هاى قبل از نوح در قیامت با امامشان محشور نشوند؛ و حال آن‌که آیه مورد نظر عمومیت داشته و شامل تمام انسان‌ها می‌شود.

بنابر این، نتیجه آن می‌‏شود که مراد از «امام» در این آیه، شامل تمام اشخاصى است که مردم هر گروه و جمعیتی به آنها اقتدا کرده و در راه حق و یا یا در راه باطل از آنها پیروى کرده و می‌کنند.

قرآن کریم نیز این هر دو نوع از پیشوایان را امام خوانده است، با آن‌که امام حق کسى است که در هر زمانى به هدایت مردم بپردازد، چه مانند ابراهیم(ع) و حضرت محمد (ص) از پیامبران باشد و چه از اولیای الهی دیگری باشد که پیامبر نیستند.[8]

از این‌رو کلمه «بامامهم» در آیه 71 سوره اسراء، به صورت مطلق بوده و مقید به پیامبر و یا امام حق منصوب از خدا نیست و به همین دلیل، امامانی که روز قیامت مردم با آنها محشور می‌شوند، تمام افرادی‌اند که مردم آنان را به امامت و رهبری پذیرفته‌ و به پیشوایی‌اش تن داده باشند، حال چه این‌که او امام حق باشد و یا امام باطل!

با این بیان روشن شد که انحصار «امام» در این آیه به پیامبران نمی‌تواند نظر درستی باشد و این‌گونه نیست که پیامبر اسلام(ص) در روز قیامت، امام تمام مسلمانان باشد و تمامشان با حضرتشان محشور شوند؛[9] زیرا مطمئنیم که بسیاری از مسلمانان (و یا به ظاهر مسلمانان) اهل دوزخ بوده و با پیامبر(ص) محشور نمی‌شوند.

[1]. اسراء، 71.

[2]. بقره، 124.

[3]. انبیاء، 73.

[4]. قصص، 41.

[5]. هود، 17.

[6]. یاسین، 12.

[7]. بقره، 213.

[8]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏13، ص 165- 166، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 13، ص 227- 229، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.

[9]. ر. ک:شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، آقابزرگ، محقق، قصیر عاملی، احمد، ج‏6، ص 504، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏15، ص 86، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.