نخست باید گفت؛ «جمع مکسر»، صرف نظر از جنسیتش، یا مؤنث حقیقی است و یا می‌توان آن‌را در حکم مؤنث در نظر گرفت.

از طرفی هنگامی که فعلی به فاعلی نسبت داده می‌شود، آن فعل و فاعل باید از چند جهت، با هم متناسب باشند؛ از این‌رو باید شرایطی در آن رعایت شود.

در همین راستا و یکی از آن شرایط، رعایت تناسب در مذکر و مؤنث‌بودن آنها است؛ بدین ترتیب که اگر فاعل مذکر باشد(چه حقیقی و چه مجازی)، فعل را نیز باید به صورت مذکر آورد.

همچنین اگر فاعل مؤنث(چه حقیقی و چه مجازی و حکمی) باشد، طبیعی است که بتوانیم فعل مؤنثی را برای آن بیاوریم و به همین دلیل، جواز تأنیث در چنین کلماتی -جز اندک مواردی که ذکر خواهد شد- موضوعی پذیرفته شده است، اما آیا می‌توان فعل مذکری را برای واژه مؤنث مورد استفاده قرار داد، در ادامه به رده‌بندی آن خواهیم پرداخت:

الف) واجب التأنیث:

در موارد زیر، فعل یک فاعل مؤنث، لزوما باید به صورت مؤنث ذکر شود و نمی‌توان فعل مذکر برای آن آورد:

1. در صورتی که فاعل «اسم ظاهر» و «مؤنث حقیقی» باشد و بین آن و فعل فاصله‌ای وجود نداشته باشد باید فعل را مؤنث آورد، البته مشروط بر این‌که آن فاعل، مفرد یا مثنی بوده(جمع نباشد) و نیز منظور از آن، اسم جنس نباشد.
2. اگر فاعل «اسم ظاهر» و «جمع مؤنث سالم» بود و شروط لازم را داشته باشد، نظر برگزیده آن است که باید فعل را نیز مؤنث آورد.
3. «اسم جنس جمعی» که تفاوت آن با مفردش، وجود «تاء» در آخر کلمه است، اگر فاعل قرار گیرد، واجب است عامل آن مؤنث باشد. مانند «ماتت دودة».

ب) جائز التأنیث:

در موارد زیر، عامل یک فاعل مؤنث را می‌توان هم به صورت مؤنث و هم به صورت مذکر مورد استفاده قرار داد:

1. اگر مانند «اتی القاضیَ بنتُ الواقف»، فاعل «اسم ظاهر» و «مؤنث حقیقی» باشد؛ اما بین آن و فعلش فاصله‌ای افتاده باشد، با این قید که اگر حرف «إلّا» بین فعل و فاعل فاصله شده باشد، فصیح‌تر آن است که از فعل مذکر استفاده کنیم.
2. در صورتی که فاعل «اسم ظاهر» و «مؤنث حقیقی» باشد و نیز فاصله‌ای بین فعل و فاعل هم وجود نداشته باشد؛ اما مراد از فاعل، شخص مؤنث معین و مشخصی نبوده؛ بلکه ناظر به «جنس» باشد، می‌توان فعلش را هم به صورت مذکر و هم به صورت مؤنث آورد. فاعل فعل‌های «نعم» و «بئس» این‌گونه‌اند، مانند:

«نعم الاُمّ مریم» و «نعمت الأمّ مریم»؛ یعنی «چه خوب مادری است مریم» که واژه مؤنث «أمّ» و «مادر» در این جمله،  ناظر به مادر خاصی نبوده، بلکه به جنس مادر اشاره دارد.

3. در فاعلی که «اسم ظاهر» و «مؤنث مجازی» باشد، مختاریم که فعلش را مذکر و یا مؤنث بیاوریم.
4. اگر فاعل «ضمیر مؤنث بارز منفصل» باشد، مذکر آوردن فعل آن فصیح‌تر بوده و رواج بیشتری نیز دارد، مانند «ما فاز الا انتِ یا فتاة الحی». با این وجود، مؤنث ‌آوردن فعل نیز جایز است.
5. و در نهایت اگر مانند آنچه در پرسش آمده،‌ فاعلی «جمع مکسر» باشد، فعلی که در آن عمل می‌کند را هم به صورت مذکر و هم به صورت مؤنث می‌توان آورد، و در این زمینه تفاوتی ندارد که مفرد آن جمع مکسر، کلمه‌ای مذکر باشد یا کلمه‌ای مؤنث.

دلیلش آن است که اگر از فعل مؤنث استفاده کنیم، گویا کلمه مؤنثی مانند «جماعت» یا «فئة» را قبل از جمع مکسر در تقدیر گرفته‌ایم، و اگر از فعل مذکر استفاده کنیم، گویا کلمه‌ مذکری مانند «جمع» و «فریق» را مقدر گرفته‌ایم.

به عبارت دیگر، «قام الرجال» و «قامت الرجال»، تأویلش این‌گونه خواهد بود: «قام جمع الرجال» و «قامت جماعة الرجال».

گفتنی است که حکم «اسم جمع» و «اسم جنس جمعی معرب»، مانند حکم «جمع مکسر» است:

الف) «قالت طائفةٌ» و «قال طائفةٌ».

ب) «شربت البقر» و «شرب البقر».

ج) ممتنع التأنیث:

1. در برخی موارد، هرچند فاعل «مؤنث حقیقی» باشد، با این وجود اما فعلی که در آن عمل می‌کند، علامت تأنیث نمی‌پذیرد.

1-1. برخی صیغه‌های فعل‌های ماضی مانند «فَعَلنَ».

2-1. فعلی که بر سر فاعل مؤنث  آن حرف «باء» بیاید، مانند «کفی بهند شاعرة».

2. برخی از وصف‌ها مانند «فعول» به معنای «فاعل» نظیر «صبور»، و «فعیل» به معنای «مفعول» مانند «قتیل»، و برخی موارد «اسم تفضیل»، و نیز «اسم فعل» در صورتی که «شبه جمله» باشد، هیچ‌گاه تاء تأنیث به فعل مرتبط با آنها متصل نشده و مراد از آن، هر جنسیتی که باشد، اما لزوما از فعل مذکر استفاده می‌شود.
3. اگر فاعلی«اسم جنس مفرد» و بدون تاء بوده و بدون هیچ تفاوت لفظی در هر دو جنسیت مورد استفاده قرار گیرد، واجب است که عامل آن به صورت مذکر ذکر شود؛ حتی اگر منظور متکلم، نوع مؤنث آن باشد، مانند «صاح هدهدٌ» و «غرد بلبلٌ».[1]

در پایان باید گفت؛ نوع و جنسیت ضمایر ارجاعی به یک واژه، متناسب با جنسیت عوامل مؤثر در آن واژه می‌باشد.

[1]. ر. ک: عباس حسن، النحو الوافی، ج 2، ص 74-84، تهران، ناصر خسرو، چاپ دوم، 1367ش.