ضرب المثل مشهوری است که می‌گوید:

«هرچه کنی به خود کنی                                گر همه نیک و بد کنی»

جلال الدین رومی نیز همین معنا و مضمون را در نظر دارد که می‌گوید:

«این جهان کوه است و فعل ما ندا                    سوی ما آید نداها را صدا»^[1]

ضرب المثل یادشده و شعر مولوی هر دو برگرفته از آیات قرآن کریم است، و به یک سنت الهی اشاره دارد که بر اساس آن، تمام نیکی‌ها و بدی‌هایی که انسان انجام می‌دهد در نهایت به خود وی بازمی‌گردد.

به عنوان نمونه، قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها»؛^[2] (اگر نیکى و احسان کردید نفعش به خودتان می‌رسد، و اگر بدى و ستم کردید، باز هم ضررش به خودتان خواهد رسید).

از نظر ادبیات عرب، «لام» در دو فراز قرآنی «لانفسکم»، و «فلها»، «لام اختصاص» است؛ یعنى هر کدام از پیامد رفتارهای نیک و بد شما مختص به خودتان بوده و هیچ ارتباطی با دیگران ندارد، و این یک سنت الهی است که آثار عمل هر کسى را به خود او برمی‌گرداند.

گفتنی است که معنای «لام اختصاص» لزوما سود و نفع نیست تا گفته شود چرا خداوند در بیان پیامد گناه، به جاى «فلها» نفرمود: «فعلیها»، آن‌گونه که در آیه دیگر فرمود: «لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ»؟!^[3]

زیرا «لام» در این‌گونه موارد تنها به معنای اختصاص است، اگرچه بیشتر در نفع و سود استفاده می‌شود؛ اما موارد بسیاری هم وجود دارد که با توجه به شرایط پیرامونی، می‌توان معنای ضرر را نیز از آن برداشت کرد.

به هر حال،‌ همین معنا از آیات دیگر قرآن استفاده می‌شود، مانند:

«تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ»؛^[4] (آنها امتى بودند که دیگر خبری از ایشان نیست! پیامدهای هرچه کردند، مربوط به خودشان بوده و پیامد کردارهای شما نیز به خودتان باز خواهد گشت).

در ادامه ممکن است این پرسش پدید آید که حقیقت و واقعیت موجود، بر خلاف اصل یاد شده است؛ زیرا بسیار مشاهده می‌شود که پیامد بک کار نیک به فرد نیکوکار بازنگشته؛ بلکه دیگران از آن بهره‌مند شده، و یا آن‌که شخص گناهکار از کردار زشت خود ضرری نمی‌بیند؛ بلکه افراد دیگری از آن دچار آسیب می‌شوند! آیا آنچه قرآن گفته، خلاف این واقعیت نیست؟!

پاسخ، آن است که قرآن درصدد انکار چنین واقعیتی بدیهی نیست؛ بلکه مرادش آن است که آثار معنوی هر رفتاری در دنیا و نیز آثار اخروى آن تنها و تنها به صاحب عمل برمی‌گردد و چه بسا در همین دنیا نیز برخی آثار مادی آن‌را نیز مشاهده کنند.

در همین راستا است که قرآن کریم می‌فرماید: «مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ»؛^[5](کسانی که کفر می‌ورزند، کفرشان به زیان خودشان است، و کسانی که کار شایسته انجام می‌دهند، در حال آماده‌سازی سودهایی برای خویشتن هستند).

ما هم می‌پذیریم که آثار دنیایی رفتارهای نیک و بد یک فرد، گاهی به دیگران نیز سرایت می‌کند؛ اما این تنها زمانی است که خداوند اجازه دهد تا پیامدهای مثبت و منفی رفتار یک فرد، به عنوان یک نعمت، یک عذاب و یا یک امتحان شامل حال دیگران هم شود.

و این همان معنایى است که از امام علی(ع) گزارش شده که فرمود: «ما أحسنت إلى أحد و لا أسأت إلیه»؛^[6]یعنی اگر واقعیت را بخواهی این تو نیستی که به دیگران نیکی و بدی می‌کنی(بلکه خودت در مرحله اول نتیجه رفتارت را خواهی دید و تنها اگر خدا بخواهد برخی پیامدهای آن دامنگیر دیگران خواهد شد).

سخن آخر آن‌که قانونی کلی نداریم که هر فردی هرگاه بخواهد، بتواند دیگران را با پیامد رفتارهای خود درگیر کند؛ بلکه این تنها زمانی ممکن خواهد بود که مشیت خدا بر آن تعلق گرفته باشد؛ اما در طرف مقابل، این قانون کلی وجود دارد که پیامدهای کوچک‌ترین رفتارهای خوب و بد انسان، قطعا دامنگیر خودش خواهد شد:

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ، وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ».

[1]. مولانا، جلال الدین رومی، مثنوی معنوی، دفتر اول.

[2]. اسراء، 7.

[3]. بقره، 286.

[4]. بقره، 141.

[5]. روم، 44.

[6]. طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ‏2، ص 318، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377ش؛  زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏2، ص 650، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق؛ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏13، ص 40- 41، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.