«حِجْرِ اسماعیل»، به فضایی گفته می‌شود که میان کعبه و دیوار نیم‌‌دایره مجاور آن قرار گرفته و از یال شمالی کعبه(رکن عراقی) تا یال غربی آن(رکن شامی) امتداد دارد.

بعضی از مشتقات ریشه «ح ج ر»، ناظر به مواردی است که بر ممنوعیت دلالت می‌کند. به عنوان نمونه، به شخصی که از تصرف در اموال خود ممنوع است، «محجور» گفته می‌شود.

در همین راستا و از آن‌جا که طواف میان محدوده بین دیوار نیم‌‌دایره‌ای و خانه کعبه ممنوع بوده و آن دیوار، حائلی میان طواف ‌کنندگان و کعبه است، به آن «حجر» گفته می‌شود.[1]

 برخی هم با نام «بیت اسماعیل»،[2] و برخی نیز با نام «حطیم» از این منطقه یاد کرده‌اند.[3] از این‌رو، مراد از «حطیم»، همان دیوار نیم‌دایره‌ای و یا منطقه میان آن دیوار و کعبه است.

بر اساس برخی روایات، حجر اسماعیل، محلّ سکونت حضرت اسماعیل(ع) و مادرش هاجر بود،[4] و هر دوی آنها پس از درگذشت، در همین مکان دفن شده‌‏اند.

گزارش‌های دیگری وجود دارد که بر اساس آنها چند دختر حضرت اسماعیل(ع)، همچنین شماری از پیامبران(ع) نیز در این مکان به خاک سپرده شده‌اند.[5]

اسماعیل(ع) پس از دفن مادرش در این منطقه، براى آن‌که طواف کنندگان بر روى قبر وى گام ننهند، گرد آن دیوارى کشید که هم اکنون با ارتفاع 30/ 1 متر محیط بر این فضا است‏.[6]

در این‌که آیا حجر اسماعیل بخشی از کعبه است تا نمازگزاردن به سمت آن صحیح باشد، یا نه، بیشتر فقها این منطقه را بخشی از کعبه نمی‌دانند.[7]

همچنین و همان‌گونه که در ابتدا گفته شد، واجب است طواف کننده در محدوده بیرونی حجر اسماعیل طواف کند و طواف در محدوده درونی آن جایز نیست، با این وجود اما آیا داخل کردن حجر در طواف، موجب بطلان کل طواف از ابتدا می‌شود، یا تنها همان دورى که این عمل در آن اتفاق افتاده باطل می‌‏گردد؟ مسئله محلّ اختلاف است که برخی معتقدند اعاده همان دور کفایت می‌کند و نیازى به اعاده طواف از ابتدا نیست‏.[8]

[1]. هاشمى شاهرودى، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج ‏3، ص 230، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، مرکز پژوهشهاى فارسى الغدیر، چاپ اول، 1426ق.

[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 210، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 13، ص 354، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

[3]. وسائل الشیعة، ج ‏13، ص 355.

[4]. به گزارش برخی منابع، پس از آن‌‌که حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیر‌خوارشان اسماعیل(ع) به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. کافی، ج ‏4، ص 210؛ وسائل الشیعة، ج ‏13، ص 354.

[5]. وسائل الشیعة، ج ‏13، ص 354- 355.

[6]. ر. ک: وسائل الشیعة، ج ‏13، ص 353- 355.

[7]. ر. ک: نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق، مصحح، قوچانی، عباس، آخوندی، علی، ج 7، ص 326- 328، بیروت، ‌دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.

[8]. ر.ک: جواهر الکلام، ج 19، ص 292- 294.