اقسام فعل

افعال از نظر حروف اصلی به دو دسته کلی صحیح و معتل و هر کدام با زیرشاخه‌هایی تقسیم می‌شوند.

در این زمینه ابتدا باید گفت؛ معیار اصلی در این‌که هر فعلی در کدام دسته و شاخه می‌گنجد، حروف اصلی و یا ریشه آن فعل است و حروفی که در مشتقات گوناگون -و هر کدام به یک مناسبت- بر این ریشه اصلی افزوده می‌شوند، هیچ نقشی در تعیین نوع فعل ندارند.

به عنوان نمونه در دو فعل «خرجوا» و «استخرج»، واو و الف موجود در آنها را نمی‌توان معیاری برای تعیین نوعشان دانست؛ بلکه تنها این ریشه «خ ر ج» است که معیاری برای تشخیص نوع افعال قرار می‌گیرد.

در همین راستا، به صورت معمول، «صیغه اول فعل ماضی مجرد» را برای تشخیص نوع فعل برمی‌گزینند؛ زیرا حرفی بیش از حروف ریشه خود ندارد؛ اما صیغه‌ها دیگر،فعل‌های غیر ماضی و نیز افعال مزید به دلیل داشتن حروف زاید ممکن است ما را در شناسایی «حروف عله» گمراه کنند.

1. فعل صحیح

«فعل صحیح» به فعلی گفته می‌شود که در ریشه و یا حروف اصلی آن، هیچ‌یک از حروف عله («واو» و «الف منقلبه» و «یاء») وجود ندارد؛ از این جهت در نقطه مقابل «فعل معتل» قرار می‌گیرد.

افعال صحیح نیز به سه زیرشاخه «سالم»، «مهموز» و «مضاعف» تقسیم‌بندی می‌شوند.

1-1. فعل صحیح و سالم

فعل صحیحى که نه مهموز باشد و نه مضاعف، فعل صحیح و سالم نامیده می‌شود، مانند: کَتَبَ، نَصَرَ، عَلِمَ. 

2-1. فعل صحیح و مهموز

فعل صحیح و مهموز، فعلی خالی از حروف عله است؛ اما در حروف اصلى آن همزه وجود دارد، چه در فاء الفعل، چه در عین الفعل و چه در لام الفعل؛ مانند: أَمَرَ، سَأَلَ، قَرَأَ.

اگر فاء الفعل(حرف اول) همزه باشد مهموز الفاء، و اگر عین الفعل(حرف دوم) همزه باشد مهموز العین و اگر لام الفعل(حرف سوم) همزه باشد، مهموز اللام نامیده می‌شود.

1-3. فعل صحیح و مضاعف

فعل صحیح و مضاعف، فعل خالی از حرف عله‌ای است که دو حرف اصلى انتهایی آن مثل هم باشند، مانند: «شَدَدَ (شَدَّ)»، «حَجَجَ(حَجَّ)» و «احتَجَجَ(احتَجَّ) که این‌گونه افعال برای صرف‌شدن از روش‌های خاص خودشان استفاده می‌کنند.

گفتنی است، افعال صحیحی وجود دارند که هم مهموزند و هم مضاعف، مانند: «أَدَّ یَؤُدُّ».

2. فعل معتلّ

همان‌گونه که گفته شد، در مقابل «فعل صحیح»، «فعل معتل» قرار می‌گیرد. فعل معتل عبارت از: فعلی است که ریشه اصلی آن یک یا چند حرف عله(واو، الف منقلبه و یاء) داشته باشد:

وَجَدَ، قَوَلَ، دَعَوَ (با حرف علّه واو).

یَسَرَ، بَیَعَ، رَمَىَ (با حرف علّه یاء).

قَالَ، رمَی (با الف منقلبه).

توضیح آن‌که الف منقلبه به معنای الفى است که در اصل واو و یا یاء بوده؛ اما به دلیل اجرای قواعد اعلال، تبدیل به الف شده است؛ مانند الف در دو فعل: قَالَ و رَمَی که در اصل قَوَلَ و  رَمَیَ بود.

برای صرف افعال معتل نیازمند رعایت قواعد خاصی هستیم تا آنها را راحت‌تر تلفظ کنیم.

به قواعدی که در زمان صرف افعال معتل اعمال می‌شود، «قاعده اعلال» می‌گویند.^[1]

در پایان می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

1. در افعال معتل، اگر حرف عله در فاء الفعل باشد، «مثال»، اگر در عین الفعل باشد، «اجوف» و اگر در لام الفعل باشد، «ناقص» نامیده می‌شود.
2. اگر در ریشه فعلی، دو حرف عله وجود داشته باشد، به آن فعل، «لفیف» گفته می‌شود.
3. افعالی وجود دارند که هم معتل و هم مهموزند، مانند: «أَوَی یَأوِی».

[1]. ر. ک: ذهنی تهرانی، سید محمد جواد، قواعد صرف و نحو و روش تجزیه و ترکیب، ج 1، ص 20- 21، قم، مؤلف، چاپ اول، 1371ش.