از نظر اسلام تأمین هزینه خانواده و از جمله مخارج شخصی زن (زوجه) بر عهده شوهر است، و زن از این نظر هیچ مسئولیتی ندارد. وجوب پرداخت نفقه زوجه، از مسلمات فقه و حقوق اسلامی است، و بر آیات[1] و روایات اسلامی[2] مبتنی می باشد. البته شرط وجود نفقه دو چیز است: 1. دایم بودن ازدواج، 2. تمکین زوجه.

بنابراین، به عنوان یک «قاعده کلی» می توان گفت: هرگاه «نکاح دایم» وجود داشت و علاوه بر آن، تمکین (عدم نشوز) نیز موجود باشد، «وجوب نفقه» به عنوان یک حکم شرعی ثابت است، و هرگاه یکی از آن دو شرط منتفی گردد، وجوب اعطای نفقه نیز نفی می شود.

طبیعی است که پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، یکی از آن دو شرط، یعنی «ازدواج دایم» از بین می رود. بنابراین، نفقه نیز از بین خواهد رفت. مسأله «سقوط نفقه» به دلیل «تغییر جنسیت»، آن قدر بدیهی و روشن است که فقیهان اسلام چندان از آن ذکری به میان نیاورده اند. برای توضیح بیش تر، حالت های مختلف تغییر جنسیت را بیان کرده و مسأله «وجوب نفقه» یا «سقوط نفقه» را در ذیل هر حالت می آوریم:

1. تغییر جنسیت و مسأله نفقه زوجه در عقد دایم

هرگاه در عقد دایم، تغییر جنسیت روی دهد، می توان حالت های زیر را درنظر گرفت:

1-1. تبدیل مرد به زن

هرگاه پس از ازدواج، مرد تغییر جنسیت دهد و به زن تبدیل شود، ازدواج سابق باطل، و پرداخت نفقه نیز واجب نخواهد بود.[3]

2-1. تبدیل زن به مرد

هرگاه پس از ازدواج دایم، زن تغییر جنسیت دهد و مرد گردد، ازدواج سابق باطل و پرداخت نفقه به عنوان یک حکم شرعی، به دلیل انتفای موضوع (ازدواج سابق) از بین خواهد رفت.[4] به تعبیر دیگر، موضوع وجوب نفقه عبارت است از «زوجه»، و پس از تغییر جنسیت زن، وی دیگر عنوان «زوجه» را دارا نیست، و پس از خروج قطعی موضوع، مجالی برای استصحاب وجوب نفقه وجود ندارد.[5]

3-1. تبدیل مرد به خنثای مشکل

هرگاه مرد تغییر جنسیت دهد و به خنثای مشکل تبدیل گردد، ازدواج سابق باطل خواهد شد؛ زیرا طبق نظر فقیهان اسلامی، خنثای مشکل (دو جنسی کامل) دارای ابهام کامل جنسی بوده و مرد بودن یا زن بودن وی نامعلوم است. از این رو، پس از تغییر جنسیت، و تبدیل مرد به خنثای مشکل، ازدواج فاقد موضوع «مرد و زن» است.

اما احتمال قوی تر آن است که گفته شود: پس از تغییر جنسیت مرد، و تبدیل مرد به خنثای مشکل، در مورد مرد بودن یا زن بودن وی شک و تردید داریم؛ در این حالت، وضعیت سابق (مرد بودن) استصحاب می شود. از این رو، وی هم چنان از نظر شرعی مرد محسوب می شود. بنابراین، موضوع ازدواج، یعنی «مرد و زن» پس از تغییر جنسیت مرد، ثابت باقی خواهد ماند. پس خنثای مشکل هم چنان موظف است نفقه زوجه را پرداخت کند.

4-1. تبدیل زن به خنثای مشکل

یک احتمال آن است که ازدواج دایم، در اثر تغییر جنسیت زن به خنثای مشکل، باطل شود. بنابراین، پرداخت نفقه به وی واجب نخواهد بود. احتمال دیگر، که خالی از قوت نیست آن است که چون در مرد بودن یا زن بودن خنثای مشکل تردید داریم، حالت سابق (زن بودن) استصحاب می گردد. بنابراین، زوجیت سابق استمرار پیدا کرده و به دنبال آن، پرداخت نفقه به زوجه سابق (خنثای مشکل) هم چنان واجب خواهد بود.

5-1. تبدیل مرد به خنثای غیر مشکل

هرگاه مرد به «خنثای غیر مشکل» تبدیل شود، باید ملاحظه نمود بر اساس قرائن و امارات شرعی، وی به کدام جنس (مرد یا زن) ملحق است. هرگاه به جنس مرد ملحق باشد (خنثای مذکر)، بنابراین، تغییری در ازدواج سابق پدید نمی آید. اما اگر وی به جنس زن ملحق باشد (خنثای مؤنث)، در این حالت، ازدواج سابق باطل و وجوب اعطای نفقه نیز ساقط است. بنابراین، وی (خنثای مؤنث) موظف به پرداخت نفقه به زوجه سابق خویش نیست.

6-1. تبدیل زن به خنثای غیر مشکل

هرگاه زن تغییر جنسیت داده و به خنثای غیر مشکل، آن هم از نوع خنثای مؤنث تبدیل شود، ازدواج سابق وی برقرار خواهد بود و وی هم چنان می تواند از شوهر خویش، مطالبه نفقه نماید؛ اما چنان چه وی به خنثای مذکر تبدیل گردد، ازدواج سابق فاقد موضوع «مرد و زن» است؛ چون در وضعیت جدید، ما شاهد «دو مرد» هستیم. بنابراین، ازدواج سابق باطل و پرداخت نفقه نیز واجب نخواهد بود.

7-1. تبدیل خنثای غیر مشکل (مذکر)

در تغییر جنسیت خنثای مذکر و تبدیل وی به مرد، ازدواج سابق هم چنان برقرار بوده، و وجوب نفقه نیز استمرار دارد. نهایت این که شوهر، قبل از تغییر، بر اساس علائم شرعی به گروه مردان ملحق بود (خنثای مذکر)، ولی پس از تغییر، به مرد کامل تبدیل شده است.

اما چنان چه خنثای مذکر، به زن تبدیل گردد، ازدواج سابق باطل و وجوب نفقه نیز ساقط می گردد. بنابراین، وی موظف به پرداخت نفقه نیست.

8.1. تبدیل خنثای غیر مشکل (مؤنث)

چنان چه خنثای غیر مشکل (دوجنسی ناقص)، از نوع خنثای مؤنث بوده و در تغییر جنسیت به زن شود، ازدواج سابق برقرار بوده، و وجوب نفقه نیز استمرار خواهد داشت.

اما چنان چه، خنثای مؤنث، در تغییر جنسیت به مرد تبدیل شود، ازدواج سابق باطل و وجوب نفقه نیز ساقط می گردد؛ زیرا در وضعیت جدید، موضوع ازدواج (مرد و زن» تغییر کرده و به «دو مرد» تبدیل شده است.

تذکر 1. تبدیل خنثای مشکل به مرد یا زن پس از ازدواج

تبدیل «خنثای مشکل به مرد یا زن» مورد بررسی قرار نگرفت؛ چون اساساً ازدواج خنثای مشکل، حرام و باطل است و احکام زوجیت، مانند: محرمیت، نفقه، تمکین و مانند آن، بر این ازدواج ثابت نمی شود. بنابراین، بحث از تبدیل خنثای مشکل به مرد یا زن، پس از ازدواج، از جهت نفقه، بی مورد است و ازدواج باطل گذشته را تصحیح نخواهد کرد و وجوب نفقه را اثبات نمی کند.

تذکر 2. لزوم ملاحظه «موضوع ازدواج» در پیش و پس از تغییر جنسیت

پس از تغییر جنسیت، باید این نکته مورد بررسی قرار گیرد که آیا «موضوع ازدواج»، یعنی وجود «مرد و زن» تغییر کرده یا نه. پس اگر تغییر کند و برای مثال، به «دو مرد» یا «دو زن» تبدیل شود، ازدواج سابق باطل شده و احکام ازدواج و از جمله نفقه نیز منتفی می گردد.

در تغییر جنسیت «خنثای غیر مشکل» نیز باید مطلب فوق مورد توجه باشد. خنثای غیر مشکل دو گونه است: 1. خنثای مذکر، یعنی خنثی با جنسیت غالب مردانه؛ 2. خنثای مؤنث، یعنی خنثی با جنسیت غالب زنانه.

چنان چه خنثای مذکر (که قبلاً با یک زن ازدواج کرده بود) تغییر جنسیت دهد و به مرد کامل تبدیل شود، تأثیری در ازدواج سابق وی نخواهد داشت و بنابراین، احکام زوجیت، مانند نفقه نیز استمرار خواهد داشت؛ چون پس از تغییر جنسیت، به چیزی تبدیل شده است که قبلاً از نظر شرعی، به آن جنسیت ملحق شده بود.[6]

ولی چنان چه وی به یک زن تبدیل شود، در وضعیت جدید، به جای وجود «مرد و زن» ما شاهد وجود «دو زن» خواهیم بود. در نتیجه، ازدواج سابق باطل و احکام زوجیت از جمله نفقه نیز منتفی خواهد شد.

نیز چنان چه خنثای مؤنث (که قبلاً با یک مرد ازدواج کرده بود) تغییر جنسیت دهد و به زن کامل تبدیل شود، تأثیری در ازدواج سابق وی نخواهد داشت، ولی چنان چه وی به یک مرد تبدیل شود، در وضعیت جدید ما شاهد وجود «دو مرد» به جای «مرد و زن» خواهیم بود. بنابراین، ازدواج سابق به دلیل انتفای موضوع آن، باطل می شود.[7]

2. تغییر جنسیت و مسأله نفقه در عقد موقت

هرگاه در عقد موقت، یکی از زوجین تغییر جنسیت دهد، این مسأله چه تأثیری در «نفقه زوجه» خواهد داشت؟ این مطلب را در ضمن دو احتمال زیر پی می گیریم:

1.2. عدم وجوب نفقه در عقد موقت

در عقد موقت، دادن نفقه از سوی شوهر به زوجه واجب نیست؛ حال چنان چه، یکی از زوجین، تغییر جنسیت دهد، طبیعی است که در مسئله نفقه، تغییری به وجود نمی آورد؛ چه این که نفقه از ابتدا بر زوج واجب و لازم نبوده، و پس از تغییر جنسیت نیز همین گونه خواهد بود.

2.2. اشتراط نفقه در عقد موقت

هرگاه زوجه در عقد موقت، دادن نفقه را شرط کند و شوهر آن را پذیرفته و بر اساس آن، عقد موقت منعقد شود، اعطای نفقه، همانند عقد دایم، واجب خواهد بود. در این حالت، اگر یکی از زن یا شوهر، تغییر جنسیت دهد، چه تأثیری بر نفقه خواهد گذاشت؟

طبیعی است که عقد موقت به دلیل تغییر جنسیت، فاقد موضوع شده و بنابراین، باطل خواهد شد. وجوب پرداخت نفقه نیز از بین خواهد رفت؛ زیرا «نفقه» به عنوان «شرط» و «عقد موقت» به عنوان «مشروط» است. هرگاه مشروط منتفی گردد، شرط آن نیز از بین خواهد رفت.

به عبارت دیگر، نفقه به صورت یک امر کلی و بدون ملاحظه عقد، به عنوان یک شرط، به عهده شوهر نیامده است، بلکه از آن جهت بر شوهر واجب گشته است که عقد موقت میان آن دو منعقد شده بود. بنابراین، پس از تغییر جنسیت و از بین رفتن عقد موقت، نفقه نیز منتفی خواهد شد.