برای روشن شدن مسئلۀ مورد پرسش، یعنی جواز خواندن نماز در سه نوبت، و فضیلت داشتن سه نوبت یا پنج نوبت، ضروری است این دو مسئله به صورت جداگانه مورد بحث و تحلیل قرار گیرد.

1. جواز خواندن نماز در سه وقت: در مورد جواز خواندن نماز در سه وقت، بحث های بسیاری صورت گرفته است. اهل سنّت بر شیعیان اشکال می گیرند که سه نوبت خواندن نماز جایز نبوده و محل اشکال است. در مقابل، شیعیان نیز بر جواز این عمل دلایلی از روایات ذکر کرده اند؛ مانند این که از امام صادق(ع) دربارۀ وقت نماز ظهر و عصر سؤال شد، آن حضرت فرمود: «هنگامى که آفتاب از خط نصف النّهار گذشت وقت نماز ظهر و عصر هر دو با هم فرا می رسد، با این فرق که نماز ظهر را قبل از نماز عصر باید بجا آورد؛ بعد از آن، زمان برای هر دو نماز خواهد بود تا هنگامى که خورشید غروب کند».[1]

در این مرحله می توان حتّی با إقامه یک دلیل به مطلوب رسید و جواز این فعل را ثابت کرد، بیشتر مباحث در میان علما نیز پیرامون اثبات جواز است.

2. فضیلت خواندن نماز در سه یا پنج نوبت: در این قسمت بیشتر علمای شیعه و اهل سنّت می گویند خواندن نماز در پنج نوبت دارای رجحان و برتری است و فقهای شیعه نیز بر این مطلب تصریح کرده اند و در رساله های عملیه نیز بخشی به این مطلب اختصاص داده شده است که برای نمونه یک مورد ذکر می شود: «مستحبّ است پنج نماز را در پنج وقت به جا آورد، یعنى هر کدام را در وقت فضیلت خود انجام داد».[2]

علت این حکم نیز روایاتی است که بر برتری خواندن نماز در پنج وقت دلالت دارند:

امام صادق(ع) می فرماید: «همانا پیامبر اکرم(ص) در سفر، بین مغرب و عشا و همچنین بین ظهر و عصر جمع می کردند و این کار را زمانی که عجله داشتند انجام می دادند و خود می گفتند که جدا خواندن اینها بهتر است».[3]

بنابر این، مشخص شد شیعیان با ذکر روایاتی در جواز خواندن نماز در سه نوبت، در مقام بیان افضلیت آن نیستند، بلکه تنها جواز آن را قائل بوده و در مقابل، افضلیت خواندن نماز در پنج وقت را نیز می پذیرند.

حال باید به این پرداخت که چرا ما شیعیان با این که پنج وقت را افضل می دانیم، ولی آن را در سه نوبت می خوانیم. در قرآن حکمی وجود دارد به این که فضیلت در این است؛ انسان دو سوم شب یا نصف یا یک سوم از شب را بیدار باشد و به عبادت بپردازد: «پروردگارت مى ‏داند که تو و گروهى از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا مى ‏خیزند خداوند شب و روز را اندازه ‏گیرى مى ‏کند او مى ‏داند که شما نمى ‏توانید مقدار آن را (به دقّت) اندازه ‏گیرى کنید (براى عبادت کردن)، پس شما را بخشید اکنون آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید...».[4]

از ابتدای این آیه و آیات دیگر قرآن به صراحت به دست می آید که شب زنده داری و عبادت شب دارای فضیلت بسیاری است و این از معتقدات شیعه و اهل سنّت است، اما در ادامه، مشکلاتی که برای مؤمنان وجود دارد را ذکر می کند و در نهایت به آنها تخفیف داده و به جهت توسعه دادن بر مؤمنان می گوید: «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن‏»؛ یعنی آنچه می توانید را انجام دهید. در میان مسلمانان نیز مشاهده می شود که به دلیل مشکلات زندگی، نمی توانند بیشتر شب را به عبادت بپردازند و در روز نیز به کارهای روزمره خود بپردازند؛ بلکه در حدّ توان خود گاه کم و گاه زیاد این عمل را انجام می دهند؛ در عین این که همگان به فضیلت این امر اقرار دارند، ولی به جهت انجام ندادن کامل این فضیلت گناهی متوجّه آنان نیست.

موضوع مورد بحث ما نیز این گونه است. خواندن نماز در پنج نوبت اگر چه دارای فضیلت است، اما برای همگان به خصوص در این زمان که مشکلات و گرفتاری بر زندگی ها چنبره زده، کار راحتی نیست. لذا خواندن نماز در سه نوبت را جایز دانسته و حتی در روایتی از پیامبر(ص) در علت جواز سه نوبت خواندن نماز آمده: «...أَنْ أُوَسِّعَ عَلَى أُمَّتِی»؛‏[5] تا این که گشایشی برای امّت خودم به وجود آورده باشم.

در عین حال، خواندن نماز های واجب شبانه روزی در پنج نوبت افضل بوده و در صورت توان، انجام آنها در وقت فضیلت خودش بهتر است؛ چنان که در جوامع شیعی نیز مساجدی وجود دارند که نماز را در پنج نوبت اقامه می کنند تا به این فضیلت دست یابند.