برای روشن شدن معنای آیه ابتداء لازم است نگاهی هر چند گذرا به شأن نزول آیه شریفه: ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفی‏ شِقاقٍ بَعید، داشته باشیم.

شان نزول:

اکثر مفسران براین باورند که آیات فوق[1] در مورد اهل کتاب نازل شده است، و به گفته بسیارى مخصوصا به علماى یهود نظر دارد که پیش از ظهور پیامبر اسلام (ص) صفات و نشانه‏هاى او را مطابق آن چه در کتب خود یافته بودند و براى مردم بازگو مى‏کردند، ولى پس از ظهور پیامبر (ص) و مشاهده گرایش مردم به او، ترسیدند که اگر همان روش سابق را ادامه دهند منافع آنها به خطر بیفتد و هدایا و مهمانی هایى که براى آنها ترتیب مى‏دادند از دست برود! از این رو اوصاف پیامبر (ص) را که در تورات نازل شده بود کتمان کردند، آیات فوق نازل شد و سخت آنها را نکوهش کرد[2].

اما این که منظور از کتاب در این جا چیست سخن واحدی از مفسران به چشم نمی خورد.

1- عده ای گفته اند که منظور از کتاب در آیه شریفه تورات است زیرا نصارى ادعا می کردند: صفت حضرت عیسى در تورات هست. ولى یهودیان انکار می نمودند‏[3].

2- گفته شده: منظور از کتاب: قرآن است ‏[4].

3- ولى جبائى می گوید: "مقصود از آن قرآن و غیر آن از کتب آسمانى دیگر است".

4- برخى نیز می گویند: منظور از کتاب که در اوّل ذکر شده است تورات و مراد از دوّم قرآن است[5].

و به همین دلیل در این که منظور از اختلاف در کتاب به چه معناست و چه کسانی در آن اختلاف کردند؟ تفسیر های متعددی ارائه شده است:

1- برخی از مفسرین مى‏گویند مراد از اینها (که اختلاف کردند) همه کفّار هستند که درباره قرآن اختلاف کردند؛ جمعى از آنها گفتند که قرآن از قبیل کلام جادوگران است برخى گفتند که کلامى است که محمّد (ص) آن را از بشر یاد گرفته است، دسته‏اى گفتند که آن را از جانب خود ترتیب داده است[6]، جمعى از آنان گفتند قرآن از قبیل شعر است و دسته‏اى مى‏گفتند: افسانه‏هایى است که محمد (ص) از جانب خود ترتیب داده است [7] .

3- سدى گفته منظور از آنها همه کفّار نیستند بلکه مراد اهل کتاب؛ یعنى یهود و نصارى هستند که آنان در تأویل و تنزیل تورات و انجیل اختلاف کردند زیرا آنها تورات و انجیل را تحریف کردند و برخى از آنها را حق و برخى را باطل دانستند[8]،و اوصاف پیغمبر اسلام (ص) را که در تورات و انجیل موجود بود کتمان نمودند و یهود، انجیل و قرآن (هر دو) را انکار کردند[9].

4- بعضی هم معتقدند کسانی که در باره کتاب اختلاف می کردند کفار قریش بودند که می گفتند: قرآن سحر و کهانت است. برخى می گفتند: خرافات گذشتگان است ‏[10].

ولی باید متذکر شویم که مفهوم آیات در هیچ مورد اختصاص به شأن نزول ندارد، در حقیقت شأن نزولها وسیله‏اى هستند براى بیان احکام کلى و عمومى که خود یکى از مصداقهاى آن محسوب مى‏شوند؛ بنابراین باید به مفهوم عمومی آیه توجه داشت و آن این که خداوند کتاب آسمانى را به حق و توأم با دلائل روشن نازل کرده تا جاى هیچ گونه شبهه و ابهامى براى کسى باقى نماند" (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ).

با این حال گروهى به خاطر حفظ منافع خویش دست به توجیه و تحریف مى‏زنند و در کتاب آسمانى اختلاف ها به وجود مى‏آورند تا به اصطلاح آب را گل آلود کنند و از آن ماهى گیرند." چنین کسانى که اختلاف در کتاب آسمانى مى‏کنند بسیار از حقیقت دورند"[11].